Vụ bê bối của nhà xuất bản Lao động – Xã hội liên quan đến việc dùng hình ảnh diễn viên hài Công Lý để minh họa biểu tượng Nữ thần Công lý có thể gợi lên câu hỏi: Vậy Nữ thần Công lý thực sự là ai và đến từ đâu?
Ngày nay, Nữ thần Công lý thường được biết đến với cái tên Lady Justice, với một tay cầm cân (scale) – tượng trưng cho sự suy xét cẩn trọng và công bằng, một tay cầm kiếm (sword) – tượng trưng cho sức mạnh cưỡng chế, và một dải băng bịt kín đôi mắt (blindfold) – tượng trưng cho sự vô tư, không bị tác động bởi ngoại cảnh. Phần lớn giới nghiên cứu đều đi tìm nguồn gốc của biểu tượng này ở vùng Địa Trung Hải, cái nôi của những nền văn minh rực rỡ trong lịch sử loài người.
Biểu tượng Nữ thần Công lý ngày nay có nguồn gốc từ thần thoại Hy Lạp và La Mã
Nữ thần Justitia, trong tiếng Latin là Iustitia, là hiện thân của công lý trong thần thoại La Mã (Roman). Bà là một trinh nữ sống giữa loài người cho đến khi loài người trở nên hủ bại và tha hóa, buộc bà phải bay lên trời và hóa thân thành chòm sao Xử nữ (Virgo).
Không có nhiều tác phẩm hội họa hay điêu khắc cổ đại về Justitia còn lưu lại cho đến ngày nay. Bảo tàng Anh quốc (British Museum) là nơi đang trưng bày hiện vật cổ nhất về bà, đó là một đồng xu La Mã, có niên đại vào khoảng năm 22-23 sau Công nguyên.
Đồng xu La Mã có hình Justitia. Ảnh: British Museum.
Trong đồng xu này, Justitia xuất hiện với một vòng nguyệt quế trên đầu. Trong một số đồng xu khác có niên đại muộn hơn, bà thường ngồi trên ghế, tay cầm một chiếc gậy dài và một nhành cây hoặc một chiếc patera.
Một bức tượng nữ thần Themis có niên đại khoảng 200 năm trước Công nguyên, được tìm thấy gần Athens, Hy Lạp, hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia tại Athens. Ảnh: athensguide.com.
Tuy vậy, người ta tìm thấy nhiều điểm tương đồng giữa Justitia và hai nhân vật thần thoại có từ trước đó của Hy Lạp, Themis và người kế tục bà là thần Dike. Nền văn minh Hy Lạp tồn tại từ thế kỷ thứ 8 trước Công nguyên, trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, đã bị đế chế La Mã thôn tính từ thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên và lụi tàn bốn thế kỷ sau đó.
Theo thần thoại Hy Lạp, Themis là một trong những người vợ của thần Zeus (tiếng Việt hay gọi là thần Dớt), hiện thân của pháp luật và trật tự tự nhiên (khác với luật và trật tự do con người đặt ra). Bản thân từ themis cũng có nghĩa là luật tự nhiên, hay luật của Chúa trời (divine law). Bà cũng được miêu tả là cố vấn pháp lý đầu tiên của thần Zeus và thường ngồi cạnh ngai vàng của Zeus.
Themis có sáu người con với thần Zeus, và một trong số đó đã kế tục bà trở thành hiện thân của công lý, đó là Dike. Nữ thần Công lý này thường được biết đến qua hình ảnh được khắc họa trên một chiếc vò cổ có từ thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên, hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Kunsthistorisches ở Vienna (Áo).
Hình ảnh trên một chiếc vò cổ: Nữ thần Dike (trái) đang đánh thần Adikia – hiện thân của sự bất công. Ảnh: theoi.com.
Có quan điểm cho rằng, Justitia trong thần thoại La Mã được kế thừa từ hình tượng Themis và Dike trong thần thoại Hy Lạp. Điều này có thể được giải thích bởi sự ảnh hưởng to lớn của văn hóa Hy Lạp từ trước khi đế chế La Mã ra đời, và khi người La Mã thôn tính Hy Lạp từ thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên, họ đã mượn hình tượng Themis và Dike để xây dựng nên nữ thần Justitia.
Cũng có kiến giải cho rằng hầu hết các hình tượng Nữ thần Công lý ngày nay (Lady Justice) được kết hợp từ thần Themis và thần Justitia.
Trước người Hy Lạp và La Mã, người Ai Cập đã có nữ thần Công lý của mình
Ma’at là nữ thần tượng trưng cho các giá trị Sự thật, Công bằng, Trật tự, Pháp luật, Đạo đức và Công lý trong đời sống tâm linh của người Ai Cập cổ đại. Bà còn là hiện thân của các vì sao và mùa màng.
Hiện vật cổ nhất còn sót lại về bà là một văn tự Pyramid có niên đại khoảng từ năm 2375 đến 2345 trước Công nguyên.
Thần Ma’at. Ảnh: becuo.com.
Không phải khi nào và ở đâu Nữ thần Công lý cũng bịt mắt
Nữ thần Công lý, dù với nguồn gốc nào và với ý nghĩa gì, thường được các họa sĩ và nhà điêu khắc sau này khắc họa cùng với chiếc cân, thanh gươm hay chiếc gậy hoặc cuốn sách luật. Các nhà khoa học không tìm thấy hiện vật, tài liệu nào trước thế kỷ 16 mô tả Nữ thần Công lý bịt mắt.
Chỉ đến thế kỷ 16, các tác phẩm điêu khắc và tranh vẽ mới bắt đầu bổ sung chiếc băng bịt mắt vào hình tượng Nữ thần Công lý. Bức tượng đầu tiên thể hiện điều này được tìm thấy ở thành phố Berne (Thụy Sĩ), do nhà điêu khắc Hans Gieng hoàn thiện từ năm 1543, có tên gọi là Gerechtigkeitsbrunnen (Fountain of Justice).
Bức tượng Gerechtigkeitsbrunnen. Ảnh: ensi.ch.
Tuy vậy, vẫn tồn tại nhiều bức tượng và tranh vẽ Nữ thần Công lý không bị bịt mắt trên thế giới, với lời giải thích rằng, nguyên gốc của các vị thần này không bị bịt mắt, rằng Nữ thần Công lý, với quyền năng của mình, không cần phải bịt mắt vẫn có thể tránh được sự tác động của các yếu tố ngoại cảnh và đảm bảo được việc xét xử công bằng, không thiên vị.
Một số bức tượng Nữ thần Công lý không bịt mắt:
Thần Themis, tại Tòa án Tối cao Brisbane, tiểu bang Queensland, Australia. Ảnh: legalheritage.sclqld.org.au
Thần Justitia, bên ngoài Tòa án Tối cao Canada ở Ottawa. Ảnh: Flickr.
Thần Themis ở tòa nhà Thượng viện Nga. Ảnh: saint-petersburg.com
Cũng liên quan đến vụ bê bối sách này của nhà xuất bản Lao động – Xã hội, Luật Khoa tạp chí sẽ có bài phân tích về khái niệm quyền riêng tư và các hình thức vi phạm quyền riêng tư phổ biến ở Việt Nam hiện nay.
