Án tử hình oan và làn sóng cải cách luật pháp ở Trung Quốc (phần 1)

Nguyễn Huyền Trang – “Cảnh sát điều tra chia thành ba nhóm, thẩm vấn Zhao liên tục trong hơn một tháng trời. Zhao bị trói và phải trả lời thẩm vấn trong tình trạng súng nhằm thẳng mặt, bị đánh đập bằng gậy và báng súng. Anh không được nghỉ ngơi, không được ăn uống đầy đủ. Zhao đã nhận tội tất cả 9 lần, nhưng khi các đợt thẩm vấn kết thúc, anh đều khai đã bị tra tấn buộc phải nhận tội…”. Nền luật pháp của Trung Quốc có rất nhiều nét tương đồng với Việt Nam, mà các án oan là một trong đó. Luật Khoa tạp chí xin giới thiệu phần đầu của một báo cáo dài về cải cách tư pháp ở Trung Quốc, liên quan đến vấn đề án tử hình.

Phần 1. Những vụ án oan

Phần 2. Những chướng ngại đẩy lùi cải cách

Những vụ án oan

Mùa xuân năm 2005 có lẽ là một mùa xuân vui buồn lẫn lộn đối với She Xianglin. Sau 11 năm tù đày, mang bản án tử hình vì tội giết vợ, rồi sau đó phúc thẩm còn 15 năm, She chính thức được trả tự do khi người vợ (mà 11 năm trước đó She bị cáo buộc giết hại) bỗng dưng… quay về.

Năm 1994, She bị bắt giữ sau khi cảnh sát tỉnh Hubei (Hồ Bắc) phát hiện xác một phụ nữ đang phân hủy. Một số thủ tục khám nghiệm được tiến hành. Ngay sau đó, anh bảo vệ 28 tuổi She Xianglin bị bắt giam, vì xác chết kia có chiều cao tương tự và thời điểm chết trùng với thời điểm vợ She biến mất. She bị thẩm vấn liên tục suốt 10 ngày, bị đánh đập và chỉ được cho nghỉ khi khai nhận tội giết vợ. Mẹ và anh trai She, trong quá trình đi tìm công lý cho con, em mình, cũng bị tống giam nhiều ngày. Riêng mẹ She đã bị giam giữ hơn 9 tháng trời vì tội “che giấu hành vi phạm pháp”.

She Xianglin được trả tự do vào ngày 13/4/2005. Nguồn ảnh: China.org.cn

Kịch tính không kém trường hợp của She Xianglin, năm 1999, Zhao Zuohai cũng phải nhận án tử hình cho tội danh giết người khi cảnh sát tìm thấy thi thể đang phân hủy của một người đàn ông được cho là mất tích và Zhao đã có xích mích với ông ta từ trước đó. Điều tra viên chia thành ba nhóm, thẩm vấn Zhao liên tục trong hơn một tháng trời. Zhao bị trói gô và phải trả lời thẩm vấn trong tình trạng súng nhằm thẳng mặt, bị đánh đập bằng gậy và báng súng. Anh không được nghỉ ngơi, không được ăn uống đầy đủ. Zhao đã nhận tội tất cả 9 lần, nhưng khi các đợt thẩm vấn kết thúc, anh đều khai đã bị tra tấn để buộc phải nhận tội. Vợ Zhao cũng bị bắt giữ và tạm giam hơn một tháng. Chị cũng bị đánh đập cho đến khi chịu khai nhận những túi nilon tìm thấy quanh thi thể không đầu kia là túi nilon nhà mình.

11 năm sau, “nạn nhân” của vụ án trở về làng vì ốm nặng và cần làm các thủ tục giấy tờ để được hưởng phúc lợi xã hội. Ngày 8/5/2010, Tòa án Tối cao tuyên Zhao vô tội và ra lệnh trả tự do cho anh ngay lập tức. Sau 11 năm tù, người đàn ông 57 tuổi gần như không còn lại gì. Người vợ đã đưa đơn ly dị, rồi tái hôn, có cuộc sống mới. Hai trong số những người con của Zhao được cho đi làm con nuôi.

Hai vụ án oan trên đã thu hút được sự chú ý không chỉ của dư luận Trung Quốc mà còn của thế giới, và làm dấy lên những làn sóng cải cách luật tử hình ở nước này. Trong đó, đáng kể nhất là những làn sóng bắt đầu từ sau năm 2005, với việc Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc khôi phục lại quyền tái thẩm án tử hình năm 2006, và phạm vi áp dụng án tử hình được thu hẹp trong lần sửa đổi Bộ luật Hình sự năm 2011. Ngoài ra, trước và giữa các làn sóng cải cách này, Trung Quốc cũng có nhiều nỗ lực cải cách khác nhằm bảo vệ quyền của các nghi can và ngăn chặn nguy cơ xảy ra các bản án oan sai trong tương lai.

Nỗ lực xây dựng hệ thống tố tụng minh bạch, công bằng

Để khắc phục những sai lầm trong quá trình xét xử, năm 1996, Trung Quốc đã ban hành Bộ luật Tố tụng Hình sự mới. Bộ luật đưa ra thêm các quy định về chứng cứ nhằm bảo vệ nhân chứng trước lực lượng điều tra, tăng cường vai trò của luật sư biện hộ cũng như thể hiện sự tôn trọng quyền kháng nghị của bị cáo. Hầu hết các sửa đổi quan trọng trong 61 điều khoản bổ sung của bộ luật này đều thể hiện một mong muốn: xây dựng mô hình tố tụng tranh tụng thay cho mô hình tố tụng thẩm vấn để hạn chế tình trạng xảy ra oan sai. Các cải thiện cũng đều hướng tới việc thúc đẩy quyền được đối xử bình đẳng trước pháp luật của bị can, và có tác dụng điều chỉnh lại sự bất cân đối về mặt cấu trúc giữa ba bên – công tố, biện hộ và tòa án.

Các cải cách trong thủ tục tố tụng được tiếp nối với quyết định khôi phục quyền tái thẩm của Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc năm 2006. Tòa án này quyết định thành lập các tòa án riêng với mục đích tái thẩm tất cả các bản án tử hình đã được đưa ra. Đồng thời, Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc cũng yêu cầu các tòa án phúc thẩm phải đảm bảo các vụ án có thể liên quan đến tử hình đều phải được xét xử công khai để tăng tính minh bạch, tăng cường trách nhiệm giải trình và hạn chế nguy cơ xử sai. Cả hai cải cách trên đều được quy định trong bản sửa đổi Luật Cơ bản về Tòa án Nhân dân được Ủy ban Thường trực Quốc hội Trung Quốc thông qua.

Điểm đáng chú ý khác là trong bản đề cương cho Kế hoạch Cải cách 5 năm lần III năm 2009, Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc đã đẩy các cải cách trong việc áp dụng khung hình phạt tử hình lên thành một phần chính yếu của kế hoạch cải cách. Mặc dù vẫn còn nhiều bất cập trong hoạt động tố tụng liên quan đến các bản án tử hình, song công bằng mà nói, các hoạt động tố tụng ở Trung Quốc đang tiến tới hướng dân chủ, công bằng và minh bạch hơn.

Đặc biệt, tháng 6/2010, 5 bộ và cơ quan tư pháp của Trung Quốc đã đưa ra một bộ quy định pháp lý chung điều chỉnh lại hệ thống chứng cứ hình sự trước đó. Cụ thể, điều khoản liên quan đến các vấn đề kiểm tra chứng cứ trong các vụ án tử hình quy định rõ, dữ kiện, thực tế khách quan trong các vụ án tử hình phải được xác lập dựa trên chứng cứ. Đây là một bước tiến đáng kể so với nguyên tắc “dựa trên thực tế khách quan và phán quyết theo luật” được quy định trong Điều 6 của Bộ luật Tố tụng Hình sự nước này. “Chứng cứ” là những bằng chứng thỏa mãn tất cả các yêu cầu được quy định trong Bộ luật Tố tụng Hình sự, trong khi “thực tế khách quan” có thể đưa đến việc ngụy tạo các chứng cứ giả, chẳng hạn những lời cung khai do bị tra tấn như trong trường hợp của She Xianglin và Zhao Zouhai.

Những cải cách kể trên đã tạo ra một môi trường nghiêng theo hướng hạn chế sử dụng án tử hình cũng như giảm các trường hợp thi hành án tử hình trên thực tế. Theo báo cáo hàng năm của Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc năm 2008, lần đầu tiên kể từ sau năm 1979, số vụ tử hình treo 2 năm đã vượt số vụ tử hình thi hành ngay. Đồng thời, thống kê cũng cho thấy phần lớn án tử hình được áp dụng cho các vụ án có hành vi bạo lực nghiêm trọng nhất như giết người, trộm cắp, bắt cóc, và tấn công có chủ đích gây chết người. Những thay đổi này đều đặt nền móng vững chắc cho một cải cách quan trọng được coi là bước tiến của Trung Quốc trong tiến trình xóa bỏ hẳn án tử hình: Bộ luật Hình sự sửa đổi lần VIII.

Mẹ của Nie Shubin gục khóc trên mộ con. Nie Shubin bị tử hình năm 21 tuổi vì tội “hiếp dâm, giết người”. 10 năm sau (2005), thủ phạm thật của vụ án bị bắt và đã thú tội. Nguồn ảnh: China.org.cn

Cú đột phá “sửa đổi lần VIII”

Sau khi nhiều bản án tử hình oan được phát hiện, đặc biệt là trường hợp oan sai của Zhao Zouhai, có thêm nhiều đề xuất cải cách tập trung vào việc hạn chế phạm vi áp dụng án tử hình. Trong đó, Bộ Luật Hình sự sửa đổi lần VIII năm 2011 được đánh giá là cú đột phá quan trọng, đưa Trung Quốc tiến dần tới việc xóa bỏ án tử hình.

Theo luật sửa đổi, 13 tội danh phi bạo lực được xóa khỏi khung hình phạt tử hình. Từ 68 tội danh theo Bộ luật Hình sự năm 1997, số tội danh có thể phải chịu án tử giảm xuống còn 55. Có nhiều ý kiến cho rằng sửa đổi này có cũng như không vì đây là các tội danh phi bạo lực, và những người phạm các tội danh này hiếm khi bị tử hình trên thực tế. Tuy nhiên, với con số 19% tội danh được xóa án tử, khách quan mà nói bản sửa đổi này là một cột mốc quan trọng của Trung Quốc trong nỗ lực cải cách luật về tử hình.

Ngoài ra, bản sửa đổi lần VIII còn cho thấy một thay đổi trong quyết định lựa chọn giá trị của cơ quan lập pháp Trung Quốc. Nếu như trước đây, luật hình sự nói chung và bản án tử hình nói riêng được sử dụng như một công cụ để duy trì trật tự xã hội, thì những sửa đổi năm 2011 dường như cho thấy cơ quan lập pháp Trung Quốc bắt đầu xem xét lại lựa chọn giá trị của mình khi ban hành luật, và chuyển đổi trọng tâm từ chỗ duy trì trật tự xã hội, sang đạt đến sự cân bằng giữa trật tự xã hội và quyền con người.

Một điểm mới khác, đáng chú ý trong bản sửa đổi VIII là sự khoan dung của pháp luật Trung Quốc đối với những người phạm tội trên 75 tuổi; theo đó, hình phạt tử hình sẽ không áp dụng với những can phạm trên 75 tuổi, trừ trường hợp người phạm tội gây chết người bằng những phương thức đặc biệt dã man. Cũng theo luật sửa đổi, người phạm tội trên 75 tuổi có thể được hưởng mức án nhẹ hơn cho những tội danh cố ý. Ngoài ra điều 19 của luật sửa đổi cũng quy định, người phạm tội dưới 18 tuổi tại thời điểm gây án và nhận án dưới 5 năm tù không có trách nhiệm khai báo với đơn vị liên quan về tiền án của mình khi đăng ký tòng quân hay đi xin việc.

Đánh giá khách quan các sửa đổi trên, có thể nói lời hứa “Nhà nước tôn trọng và bảo vệ quyền con người” được ghi trong Hiến pháp Trung Quốc đang dần được hiện thực hóa trong lĩnh vực luật hình sự. Bộ luật Hình sự sửa đổi lần VIII là cú đột phá có tính lịch sử, là hành động cụ thể hóa lập trường của Chính phủ Trung Quốc về án tử hình, hướng đến “mục đích cuối cùng là xóa bỏ án tử hình” như cam kết của ông La Yifan, đại diện của Trung Quốc trong Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc tháng 3 năm 2009.

Cha mẹ của tử tù Nguyễn Văn Chưởng kêu oan cho con, Hà Nội, tháng 12/2014. Nguồn ảnh: FB Mai Dũng.

Tổng hợp từ các bài viết:

Kỳ sau: Những chướng ngại đẩy lùi cải cách