Những câu hỏi và trả lời đơn giản nhất về nhân quyền

Nguyễn Huyền Trang – Ngày Quốc tế Nhân quyền (10/12) năm nay, mời các bạn cùng Luật Khoa tạp chí tìm hiểu những điều căn bản nhất về nhân quyền, thông qua những câu hỏi và trả lời đơn giản nhất: Nhân quyền là gì? Tại sao cần hiểu về nó? Có thể chăm lo cho quyền này trước, gác quyền kia lại sau không? v.v.

• Bài liên quan: Lược sử nhân quyền

Nhân quyền là gì?

Như chính cái tên gợi ra, nhân quyền là quyền được sống như một con người. Đó không phải là những quyền mà một người kiếm được, được ban cho, hay được kế thừa từ người khác. Chúng là những quyền cố hữu, cơ bản mà một người nghiễm nhiên được hưởng và được bảo vệ, và các tổ chức và cá nhân khác phải thừa nhận và tôn trọng. Nhân quyền và những quyền tự do cơ bản cho phép chúng ta triển nở đầy đủ và phát huy được hết phẩm chất người của mình.

Khái niệm nhân quyền được phát minh như thế nào?

Nhân quyền là sáng tạo của con người. Chúng ra đời từ cảm giác bất công mà con người phải trải qua khi nhân tính của họ bị chối bỏ hoặc bị ngược đãi. Chúng dựa trên nhu cầu ngày càng tăng của con người về một cuộc sống trong đó nhân phẩm và các giá trị cố hữu của mỗi người đều được tôn trọng và bảo vệ. Nhân quyền đưa vào trật tự tự nhiên của thế giới ý niệm về sự công bằng, do đó mang lại cho sự tồn tại của con người một ý thức và mục đích cao hơn.

“Mọi người đều khác nhau, nhưng quyền thì giống nhau”. Trong ảnh là ngôi sao màn bạc, nhà hoạt động nhân quyền quốc tế Angelina Jolie.

Nhân quyền có khác nhau tùy theo dân tộc không?

Không. Nói cách khác, không có “nhân quyền của người Mỹ”, “nhân quyền Việt Nam”, “nhân quyền của đàn ông”, “nhân quyền của phụ nữ”.

Nhân quyền là các quyền con người. Đó là những quyền luân lý có tính phổ quát cần được tôn trọng mà không phân biệt giới tính, màu da, tôn giáo, độ tuổi, sắc tộc, tầng lớp, quan điểm chính trị, v.v. Chúng là những quyền tự nhiên, thuộc về mọi người chỉ đơn giản là vì họ là con người. Ý niệm cơ bản về những quyền như vậy tồn tại ở tất cả các nền văn hóa và các xã hội dưới dạng thức nào đó. Ngay cả khi luật pháp quốc gia không công nhận hay bảo vệ những quyền này, người dân của đất nước đó vẫn có những nhân quyền bất khả xâm phạm, và không ai có thể phủ nhận.

Nhân quyền có phụ thuộc vào văn hóa không?

Câu hỏi này gần giống câu hỏi trên, cho nên câu trả lời cũng tương tự: Không. Tính phổ quát là nguyên tắc cơ bản để hiểu nhân quyền – nói cách khác nhân quyền được áp dụng bình đẳng cho mỗi người và cho tất cả mọi người bất kể họ đang sống trong văn hóa nào.

Tuy vậy, hiện nay một số chính phủ và phong trào vẫn tranh cãi gay cắt và thậm chí bác bỏ nguyên tắc này vì lý do không phù hợp văn hóa, truyền thống, thuần phong mỹ tục v.v. Thật ra, lý do văn hóa thường được dùng để biện minh khi tổ chức hoặc cá nhân vi phạm các tiêu chuẩn quốc tế về nhân quyền.

Tại sao cần biết quyền của mình?

Vấn đề nhân quyền liên quan và có ảnh hưởng đến tất cả chúng ta, không loại trừ một cá nhân nào. Mặc dù có nhiều nỗ lực thúc đẩy nhân quyền trên thế giới, song ở nhiều nơi các chính phủ và các cá nhân vẫn tiếp tục có những hành động chà đạp nhân quyền như tra tấn, bức cung, giam giữ tùy tiện, giết người, v.v. Vì vậy, trang bị cho mình những hiểu biết cơ bản về nhân quyền và quyền tự do cơ bản là việc làm quan trọng để chúng ta có thể ngăn chặn được các hành vi xâm phạm nhân quyền của bản thân.

Những cá nhân và chính phủ không tuân thủ các tiêu chuẩn về nhân quyền phải chịu trách nhiệm với người dân của đất nước mình cũng như với cộng đồng quốc tế. Bằng việc hiểu các quyền con người, một cá nhân có thể hình thành ý thức trách nhiệm không chỉ trong hành động của mình, mà trong việc bảo vệ và ủng hộ nhân quyền, cũng như bày tỏ sự lo lắng dành cho những người bị vi phạm nhân quyền. Vấn đề vi phạm nhân quyền chỉ có thể được giải quyết nếu người ta nhận ra các quyền cơ bản của mình và sẵn sàng nỗ lực thúc đẩy và bảo vệ nhân quyền của mình cũng như của người khác.

Chúng ta cũng chỉ có thể đạt được sự công bằng xã hội và tự do cho người khi tôn trọng và thực hiện nhân quyền.

Về phía chính quyền, sự phủ nhận, chối bỏ nhân quyền sẽ tạo ra những điều kiện gây bất ổn về chính trị và xã hội, gieo mầm mống bạo lực và xung đột xuống các xã hội và các quốc gia.

Có thể ưu tiên chăm lo quyền này trước, quyền kia sau không?

Những người chủ trương “phải ấm cái thân trước” cho rằng các quyền dân sự và chính trị cá nhân chỉ là thứ xa xỉ trong một xã hội không đủ cơm ăn, áo mặc, và chỉ nên trao cho người dân những quyền này khi các nhu cầu cơm ăn, áo mặc, chăm sóc sức khỏe được đảm bảo.

Những lý lẽ ủng hộ (nhóm) quyền này mà bỏ qua (nhóm) quyền kia như vậy đều lờ đi tính bất khả phân tách của nhân quyền. Sự tôn trọng các quyền dân sự và chính trị không thể tách rời khỏi quyền được hưởng các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa. Một đất nước sẽ không thể đạt được sự phát triển kinh tế và xã hội đích thực nếu người dân không được tham gia vào quá trình điều hành đất nước mình.

Cảnh sát Birmingham bắt giữ hai lãnh đạo phong trào đòi quyền dân sự ở Mỹ, Ralph Abernathy (trái) và Martin Luther King, tháng 4/1963. Ảnh: AP

Nhân quyền bao gồm những quyền gì?

Trải qua hàng trăm năm đấu tranh, phát triển từ những ý tưởng thô sơ về quyền của tầng lớp quý tộc, đến quyền của người da trắng, đến quyền của những nhóm yếu thế như người da màu và phụ nữ, các quyền cơ bản nhất của con người đã được đúc kết thành 30 điều của Tuyên ngôn Phố quát về Nhân quyền (1948) và được coi là khuôn mẫu chung cần đạt tới của mọi dân tộc và quốc gia.

Năm 1966, Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua hai công ước quốc tế định nghĩa chi tiết hơn nữa các quyền này – Công ước Quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) tập trung vào các quyền cá nhân, và Công ước Quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR) nghiêng về các quyền chung và trách nhiệm của nhà nước. Cùng với nhau, ba văn kiện đã làm thành Bộ luật Nhân quốc Quốc tế, và bộ luật này được sử dụng như một tiêu chuẩn hành vi và là cơ sở để yêu cầu chính phủ các nước phải tuân thủ nhân quyền.

Quyền dân sự và chính trị

Theo Công ước Quốc tế về Các Quyền Dân sự và Chính trị, tất cả các chính phủ có nghĩa vụ bảo vệ quyền sống, quyền tự do, và quyền hưởng an toàn cho tất cả các công dân của mình. Các chính phủ cũng phải bảo đảm không ai bị biến thành nô lệ, không ai bị tra tấn, hay giam giữ tùy tiện. Mọi người đều được hưởng quyền được xét xử công bằng. Các quyền tự do tư tưởng, biểu đạt, lựa chọn tín ngưỡng và tôn giáo cũng phải được bảo vệ. Công ước này khẳng định mọi người có quyền tự do tư tưởng, tiếp cận thông tin, quyền tự do hành động và lựa chọn việc làm, cũng như quyền tự do tham gia chính trị trong cộng đồng và xã hội của mình.

Cụ thể, các điều từ điều 3 tới điều 21 của Tuyên ngôn Phổ quát về Nhân quyền xác lập các quyền dân sự và chính trị mà ai cũng được hưởng, bao gồm các quyền sau:

• Quyền sống, quyền tự do và an toàn cá nhân;
• Không bị bắt làm nô lệ và tôi đòi;
• Không phải chịu cực hình, tra tấn, hay bất kỳ hình thức đối xử, hoặc trừng phạt bất nhân, hay có tính cách lăng nhục;
• Không bị bắt bớ, cầm tù hay lưu đày tùy tiện;
• Quyền được xét xử công bằng;
• Không bị xâm phạm tùy tiện về đời sống riêng tư, gia đình, nhà ở, hay thư tín, cũng như bị xúc phạm danh dự hay tiếng tăm;
• Quyền tự do di chuyển và cư trú, trong phạm vi biên giới của quốc gia.
• Mọi người đều có quyền rời khỏi lãnh thổ bất kỳ nước nào, kể cả nước của mình, và quyền trở về xứ sở;
• Quyền tị nạn và tìm sự dung thân tại các quốc gia khác.
• Quyền kết hôn và lập gia đình;
• Quyền sở hữu tài sản;
• Quyền tự do tư tưởng, tín ngưỡng và tôn giáo;
• Quyền tự do ngôn luận và bày tỏ quan điểm;
• Quyền tự do hội họp và lập hội, một cách ôn hòa;
• Quyền tham gia vào việc điều hành xứ sở của mình, và quyền tiếp cận bình đẳng với các dịch vụ công.

Quyền kinh tế, xã hội và văn hóa

Theo Công ước Quốc tế về Các Quyền Kinh tế, Xã hội và Văn hóa, tất cả các chính phủ đều được kỳ vọng không ngừng nỗ lực cải thiện điều kiện sống công dân. Chẳng hạn, chính phủ phải nỗ lực bảo đảm cho mọi người dân quyền có cơm ăn, áo mặc, nhà ở, chăm sóc sức khỏe, hưởng an sinh xã hội, được học tập và làm việc, v.v… Các quyền này cần được thúc đẩy bình đẳng, phân biệt đối xử giới tính, độ tuổi, sắc tộc, tín ngưỡng tôn giáo v.v. Đây là những quyền bảo vệ tất cả mọi người trước nguy cơ bị tước đi những nhu cầu sống cơ bản.

Cụ thể, các điều từ 22 tới 27 xác lập tất cả mọi người đều được hưởng những quyền kinh tế, xã hội và văn hóa sau:

• Quyền hưởng an sinh xã hội;
• Quyền được làm việc,
• Quyền được hưởng lương bổng như nhau; quyền thành lập và tham gia các nghiệp đoàn;
• Quyền nghỉ ngơi và giải trí;
• Quyền được hưởng một mức sống no ấm, phù hợp cho sức khỏe;
• Quyền được học tập;
• Quyền được tự do tham gia sinh hoạt văn hóa cộng đồng.

Các quyền môi trường và phát triển

Đôi khi còn được gọi là nhóm quyền “thế hệ thứ ba”, các quyền này khẳng định tất cả mọi người đều có quyền được phát triển và được sống trong một môi trường trong sạch, không bị ô nhiễm. Dù tên gọi trên có thể gây đôi chút hiểu nhầm, song thực chất nhóm quyền này không tách rời khỏi các nhóm quyền được bảo vệ trong hai công ước quốc tế về quyền năm 1966. Ngay điều 1 của hai công ước đã nêu rõ tất cả mọi người đều có quyền tự quyết và tự do xác định tình trạng chính trị và tự do theo đuổi sự phát triển kinh tế, xã hội và văn hóa của riêng mình.

Mọi người đều có quyền được học tập, và trẻ em cũng vậy.  Ảnh: PLAN Việt Nam.

Tính phổ quát của nhân quyền đã được tái khẳng định trong Tuyên bố Vienna mà Hội thảo Thế giới về Nhân quyền thông qua năm 1993. Tuyên bố này khẳng định “Bản chất phổ quát của các quyền con người và quyền tự do là không thể bàn cãi” và rằng “tất cả các quyền con người đều phổ quát, không thể tách rời, phụ thuộc và có liên quan với nhau”.

—

Lược dịch từ  The History of Human Right