Nobel Hòa Bình 2015: Luật sư Tunisia và quá trình chuyển tiếp tư pháp

Chuyển tiếp tư pháp từ một nền độc tài toàn trị sang một cơ chế dân chủ hơn luôn tìm ẩn những rủi ro và xung đột lợi ích, nơi mà nhiều luật sư Tunisia đã phải trả giá bằng cả mạng sống của mình để theo đuổi.

Hoàng Thảo Anh (lược dịch)

Trích nghiên cứu “The Role of Lawyers as Transitional Actors in Tunisia” của dự án Conflict and Transition

Tựa đề và cách phân đoạn chương sách cho từng kỳ để đăng trên LKTC là của Ban Biên tập Luật Khoa tạp chí.

Kỳ trước: Nobel Hòa Bình 2015: Cuộc chiến chống tra tấn của Luật sư Tunisia

—

Theo đà cuộc bầu cử tháng 10/2011, các chính trị gia đã không còn từ chối những cuộc gọi từ các nạn nhân và những tổ chức xã hội dân sự về sự ban hành pháp luật liên quan đến quá trình chuyển tiếp tư pháp.

Điều 24 của Luật Cơ bản quy định về Tổ chức Lâm thời của các Cơ quan Công quyền như sau: Quốc hội Lập hiến Quốc gia phải ban hành một đạo luật cơ bản để điều chỉnh quá trình Chuyển tiếp Tư pháp, thiết lập danh sách đối tượng chuyển tiếp và phạm vi thẩm quyền[1].

Bộ Nhân quyền và Chuyển tiếp Tư pháp đã được thành lập vào tháng 1/2012 và tháng 4 tiếp theo đó, Chương trình Đối thoại Quốc gia về Chuyển tiếp Tư pháp được chính thức vận hành với sự hiện diện của Thủ tướng Chính phủ Hamadi Jebali, người phát ngôn của NCA Mustapha Ben Jaafar, và Tổng thống nền Cộng hòa – Moncef Marzouki. Đứng đầu Bộ này là ông Samir Dilou, luật sư hoạt động xã hội đến từ đảng Hồi giáo Ennahda, người nổi tiếng với việc bảo vệ cho các nhà hoạt động chính trị. Ông cũng là đồng sáng lập của Tổ chức Quốc tế về Hỗ trợ Tù nhân Chính trị và chính bản thân ông từng là cựu tù nhân chính trị dưới thời Ben Ali[2].

Một Ủy ban Kỹ thuật đã được thành lập vào tháng 5/2012 để giám sát cuộc đối thoại và soạn thảo đạo luật chuyển tiếp tư pháp đầu tiên trong lịch sử Tunisia. Điều phối bởi luật sư Mohsen Sahbani, một thành viên của đảng Ennahda và gắn với Bộ của Dilou về vấn đề chuyển tiếp tư pháp, ủy ban này bao gồm 12 đại diện của 5 mạng lưới hoạt động trên lĩnh vực chuyển tiếp tư pháp với 3 thành viên trong số đó là luật sư[3].

Bản dự thảo cuối cùng được trình lên NCA vào tháng 1/2013. Các cuộc tranh luận pháp lý diễn ra trong bối cảnh dự thảo luật miễn trừ chính trị đang gây tranh cãi dữ dội (được biết đến như “cuộc cách mạng miễn trừ”)[4] cùng vụ ám sát chính trị đối với luật sư nhân quyền Chokri Belaid và đại biểu dân cử Mohamed Brahmi. Basma Khalfaoui; vợ của luật sư nhân quyền bị sát hại Chokri Belaid sau đó đã lập ra “Ủy ban Quốc gia Phát giác sự thật về vụ giết hại Chokri Belaid”. Bên cạnh đó, bà tăng cường kêu gọi cho sự quá trình tiếp nhận việc mở rộng các vấn đề chuyển tiếp tư pháp[5]. Áp lực gia tăng bởi việc phát hành trực tuyến cuốn sách của Tổng thống Moncef Marzouki với tựa đề “The Propaganda Apparatus Under Ben Ali: The Black Book”(Bộ máy tuyên truyền dưới thời Ben Ali: Cuốn sách Đen)[6]. Luật Cơ bản số 53/2013 về “Xây dựng và Tổ chức Chuyển tiếp Tư pháp” cuối cùng cũng được thông qua vào tháng 12/2013.

Cuộc biểu tình tại Tunis sau vụ ám sát luật sư nhân quyền Chokri Belaid. Ảnh: The Guardians

Để tham gia vào quá trình ở Quốc hội, Liên đoàn Luật sư đã thành lập Nhóm Công tác trên lĩnh vực Chuyển tiếp Tư pháp vào tháng 2/2012. Họ mô tả điều này như một sự phản ánh của “vai trò truyền thống và tự nhiên của luật sư trong việc bảo vệ các quyền và tự do” và là một “cam kết của họ đối với quá trình chuyển tiếp tư pháp”[7]. Nhóm Công tác đã ban hành một phiên bản dự thảo riêng về chế định Chuyển tiếp tư pháp, tập trung chủ yếu vào việc hình thành một Ủy ban Tối cao về Sự thật, Công lý và Hòa giải. Mặc dù nhiệm vụ phát triển chế định chuyển tiếp tư pháp được giao bởi ban kỹ thuật chính thức được hiển nhiên ưu tiên, rõ ràng những đề nghị của Liên đoàn Luật sư đã có sự tác động, đặc biệt là trong vấn đề liên quan đến trọng tài và kỹ thuật hòa giải.

Giới luật sư cũng được chủ động tham gia vào công việc của Ủy ban Quốc phòng về Tử sĩ và Người bị thương trong cuộc Cách mạng – một ủy ban thành lập ngay sau cuộc cách mạng để cung cấp các dịch vụ pháp lý miễn phí cho các gia đình của các tử sĩ và người bị thương. Rất nhiều trong số họ đến từ các khu vực nghèo khó và thiệt thòi. Nhiều luật sư như trên đã làm việc với cơ quan Điều phối Quốc gia về Chuyển tiếp Tư pháp do luật sư Amor Safraoui chủ trì.

Tuy nhiên, nhìn chung giới luật sự có chiều hướng ít tự tin về triển vọng đạt được công lý trước tòa án binh, nơi có thẩm quyền xét xử những vụ án liên quan tới tử sĩ và người bị thương. Trong bản án ngày 12/4/2014, tòa án binh của Tunis đã giảm những hình phạt đối với các sĩ quan cấp cao về việc chỉ huy giết hại người dân trong giai đoạn Cách mạng 2010-2011 (với hình thức nolle prosequi (không bị truy tố) [chính thức sa thải] được áp dụng cho một số sĩ quan). Điều này đã khẳng định quan điểm cho rằng chính phủ cần phải tiến hành lập ra các phòng xét xử chuyên ngành và chính thức vận hành Ủy ban về Sự thật và Nhân phẩm[8].

Những bản án trên đã gây ra sự hỗn loạn trong phòng xét xử. Thay vì đưa vào hoạt động các phòng chuyên môn theo quy định của luật Chuyển tiếp Tư pháp mới (hoạt động này không trái với nguyên tắc res judicata – chung thẩm), các đại biểu của Quốc hội NCA đã quay trở lại với một dự thảo cũ từ năm 2012 và kêu gọi mở ra các phiên tòa để giải quyết những vụ việc liên quan đến gia đình các Tử sĩ và Người bị thương của cuộc Cách mạng khi những người này tham gia tuyệt thực tập thể. Hiệp hội Thẩm phán Tunisia trên thực tế đã lên tiếng phản đối các phiên tòa đặc biệt được đề xuất cũng như việc đưa vào hoạt động các phòng chuyên môn. Còn Liên đoàn luật sư thì từ chối đưa ra lập trường tại thời điểm đó.

Vào tháng 6/2014, Ủy ban về Sự thật và Nhân phẩm cuối cùng cũng được ra mắt ở Tunisia. Các ủy viên được bổ nhiệm bao gồm 2 luật sư và chỉ mới lần thứ 2 trong lịch sử quốc tế, ủy ban về sự thật được đứng đầu bởi một người phụ nữ. Đó là nhà báo, nhà hoạt động nhân quyền Sihem Ben Sedrine[9].

Còn tiếp

Chú giải của người dịch

[1] Xem thêm luật Cơ bản số 06 ngày 16/12/2011, liên quan đến các tổ chức của các cơ quan công quyền, đăng Công báo Tunisia số 97, ngày 20,23/12/2011, từ trang 3111-3115

[2] Xem thêm về tiểu sử ‘Samir Dilour’ (15/8/2011, Tunisialive) <www.tunisia-live.net/whoswho/samir-dilou>

[3] Các mạng lưới đó là: Trung Tâm Chuyển tiếp Tư pháp Tunisia, Trung Tâm Chuyển tiếp Dân chủ Al Kawakibi, Mạng lưới Chuyển tiếp tư pháp Tunisia, Trung tâm Nhân quyền và Chuyển tiếp Tư pháp Tunis, Cơ quan điều phối Quốc gia về Chuyển tiếp Tư pháp. Những thành viên là luật sư có: Habib Chelbi từ Mạng lưới Chuyển tiếp tư pháp Tunisia, Oula Ben Nejma từ Trung tâm Nhân quyền và Chuyển tiếp Tư pháp Tunis và Emna Sammari từ Cơ quan điều phối Quốc gia về Chuyển tiếp Tư pháp.

[4] Trong khi pháp luật về Chuyển tiếp Tư pháp đang được xây dựng, một thành viên của liên minh chính phủ, Nghị viện của Đảng Cộng Hòa (CPR) đã đề xuất đạo luật về “miễn trừ chính trị của cuộc Cách mạng”. Nó được đề xuất để tránh việc các cựu thành viên RCD được làm việc tại các văn phòng. Các nhóm Nhân quyền hoan nghênh đề xuất nhằm hạn chế sự tham gia chính trị của của những người có trách nhiệm đối với vấn đề tra tấn và lạm dụng nhân quyền dưới thời Ben Ali, nhưng đặt ra câu hỏi liệu đề xuất có loại trừ những người làm ở vị trí thư ký nhỏ trong chính quyền cũ. Họ cho rằng điều này có khả năng vi phạm các điều ước quốc tế như Công ước quốc tế về các quyền Dân sự và Chính trị mà Tunisia là một thành viên. Xem <www.hrw.org/news/2013/06/15/tunisia-sweeping-political-exclusion-law>

[5] Vào ngày 30/3/2014 Thẩm phán điều tra đã đóng dấu vào hồ sơ vụ sát hại Belaid. Lý do đưa ra là một số can phạm đã bị giết hại trong cuộc đối đầu vũ trang với cảnh sát trong khi số khác bị bắt giữ thì đã vượt quá thời hạn 14 tháng tạm giam. Vào tháng 6/2015, phiên điều trần công khai đầu tiên về vụ sát hai Belaid được mở tại Tòa án cấp Sơ Thẩm ở Tunis. Tuy nhiên, phiên xét xử 24 bị can đã bị dời lại cho đến tháng 10/2015 theo yêu cầu của nguyên đơn, ủy ban quốc phòng và một trong các bị can.

[6] Xem David Tolbert ‘Tunisia’s Black Book: Transparency or Witch-hunt?’ <www.aljazeera.com/indepth/opinion/2013/12/tunisia-black-book-transparency-witch- hunt-2013128517156923.html> truy cập ngày 12/5/2015. Cuốn sách liệt kê tên của những nhà báo, cửa hàng, kênh truyền hình, hãng thông tấn, nhà hoạch định quan điểm, giáo sư và giảng viên đại học bị cáo buộc đã hợp tác với chế độ cũ để giúp cải thiện hình ảnh công chúng của Ben Ali, cả trong nước lẫn quốc tế. Những tuyên bố cáo buộc này hoàn toàn dựa trên tài liệu lưu trữ của cựu tổng thống.

[7] Xem ‘General Introduction of the Working Group on Transitional Justice: Composition, Members, Goals, Work (January 2013) 3 Bar Association Magazine 13.

[8] Điều 148-9 của bản Hiến pháp 27/1/2014 của Tunisia quy định: “Nhà nước cam kết áp dụng hệ thống chuyển tiếp tư pháp trong mọi lĩnh vực của mình và theo đúng thời hạn theo quy định của pháp luật liên quan. Theo đó, sự viện dẫn pháp luật phi hồi tố, ân xá trước đó, vụ án đã được xét xử, và thời hiệu của một tội phạm hay một hình phạt được xem là không được thừa nhận”.

[9] Người phụ nữ đầu tiên là một nhà xã hội học, bà Francoise Boucard, chủ tịch Ủy ban Quốc gia về Sự thật và Công lý của Haiti (1995-1996). Xem thêm <en.wikipedia.org/wiki/The_Haitian_National_Truth_and_Justice_Commission>;
<en.wikipedia.org/wiki/Sihem_Bensedrine>