4 sự thật về báo chí Việt Nam

Giới báo chí thường tự gán cho mình chức năng phản ánh sự thật và toàn bộ sự thật. Sau đây là bốn trong số nhiều sự thật về… báo chí Việt Nam.

1. Tự do báo chí: thua cả Lào và Cuba

“Việt Nam tự do báo chí hơn nhiều nước khác” là lời cựu Bộ trưởng Bộ Thông tin – Truyền thông Nguyễn Bắc Son khẳng định trong một cuộc tiếp xúc cử tri ngày 24/4/2015.

Tin vui là ông Sơn hoàn toàn đúng. Tin buồn là con số “nhiều nước khác” chỉ là… 5 nước.

Nguồn: RSF.org

Theo chỉ số xếp hạng tự do báo chí năm 2016 của tổ chức Phóng viên Không biên giới (Reporters Without Borders) thì Việt Nam xếp thứ 175/180 nước, chỉ hơn Trung Quốc (176), Syria (177), Tukmenistan (178), Bắc Triều Tiên (179) và Eriteria (180). Kết quả xếp hạng năm 2015 cũng tương tự.

Cũng theo bảng xếp hạng này thì Việt Nam xếp sau cả Lào (171) và Cuba (170). Người hàng xóm Cambodia thì đã bỏ xa Việt Nam tới 47 bậc, xếp thứ 128 và vươn lên đứng đầu khu vực Đông Nam Á. Cần lưu ý rằng dù còn nhiều hạn chế, người Cambodia có thể tự do lập các tờ báo tư nhân và không phải chịu chế độ kiểm duyệt khắt khe như nhiều nước khác trong khu vực.

Riêng về điểm số thì năm 2016, Việt Nam giảm 1,64 điểm so với năm 2015.

2. Việt Nam có báo chí tư nhân

Nhiều báo cáo về tự do báo chí ở Việt Nam đều khẳng định Việt Nam không có báo chí tư nhân. Trên thực tế, tư nhân hoá báo chí là một trong những nghị trình chính của các nhóm vận động quyền ở Việt Nam cũng như quốc tế. Nhưng, dưới nhiều hình thức và tên gọi khác nhau, báo chí tư nhân đang tồn tại như một thực tế không thể phủ nhận ở Việt Nam.

Dưới hình thức là các “trang thông tin điện tử tổng hợp”, nhiều doanh nghiệp đã đầu tư xây dựng những tờ báo lớn, có nhân sự lên tới vài chục người và sản xuất một lượng tin bài đáng kể. Theo Nghị định 72 năm 2013, các trang tin này chỉ được phép đăng tải lại bài vở của các cơ quan báo chí chứ không được sản xuất tin bài riêng.

Bài viết này không nêu tên các tờ báo này vì họ đã khéo léo lách luật bằng cách hợp tác với một số tờ báo điện tử có giấy phép, đẩy toàn bộ tin bài của họ lên đó rồi đăng tải lại trên trang chính của họ để hợp thức hoá hoạt động báo chí của mình.

Ở một khía cạnh khác, không thể không kể đến những tờ báo tư nhân thực thụ như Dân Luận (danluan.org), Việt Nam thời báo (ijavn.org) và Anh Ba Sàm (basam.info). Cả ba tờ báo này đều không có cả giấy phép báo chí lẫn giấy phép thiết lập trang thông tin điện tử tổng hợp, hoạt động hoàn toàn độc lập với các cơ quan quản lý báo chí ở Việt Nam bằng nguồn kinh phí riêng. Tuy vậy, họ đều có đội ngũ phóng viên riêng và tổ chức sản xuất nội dung không khác gì một cơ quan báo chí bình thường.

Một nguồn tin của Luật Khoa cho biết, đã từ lâu, VnExpress bị đồn là một tờ báo tư nhân của Công ty Cổ phần Dịch vụ Trực tuyến FPT (FPT Online) – một công ty con của FPT. Về mặt pháp lý, VnExpress là một đơn vị sự nghiệp của Bộ Khoa học – Công nghệ, nhưng trụ sở của báo lại nằm ở toà nhà FPT Cầu Giấy ở Hà Nội. Chi nhánh TP. Hồ Chí Minh của VnExpress cũng nằm ở toà nhà FPT ở quận 7.

Báo cáo thường niên năm 2016 của FPT Online còn cho thấy, Tổng biên tập và đồng sáng lập viên Thang Đức Thắng của VnExpress đồng thời là Chủ tịch Hội đồng quản trị của FPT Online, hai trong ba Phó Tổng Giám đốc của FPT Online đang là Phó Tổng biên tập, người còn lại đã từng giữ vị trí Thư ký toà soạn của VnExpress.

Bên cạnh đó, FPT Online cũng là đơn vị độc quyền khai thác quảng cáo trên VnExpress như họ tuyên bố trên website của mình.

Bài viết này không có cơ sở để khẳng định VnExpress là một tờ báo tư nhân do FPT Online sở hữu, nhưng những thông tin chính thức trên đây cho thấy mối quan hệ chặt chẽ giữa hai tổ chức này và điều đó khiến cho dư luận đặt ra nhiều suy đoán.

3. Nhà báo Việt Nam có nghĩa vụ bảo vệ Đảng

Theo Luật Báo chí năm 1989 thì nhà báo không có nghĩa vụ “bảo vệ đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước”. Điều này chỉ được bổ sung vào năm 1999 khi luật này được Quốc hội sửa đổi và vẫn tiếp tục được giữ nguyên trong Luật Báo chí mới năm 2016, sẽ có hiệu lực từ 1/1/2017.

Ảnh: RFI

Điều này tỏ ra không phù hợp với ít nhất bốn chức năng của báo chí theo quy định của Luật Báo chí năm 2016.

Theo đó, báo chí phải “thông tin trung thực về tình hình đất nước và thế giới phù hợp với lợi ích của đất nước và của Nhân dân”, “nâng cao dân trí”, “phản ánh dư luận xã hội” và “làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của nhân dân”.

Luôn tồn tại một khả năng là đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng (cộng sản) và pháp luật của nhà nước là sai. Điều này đã được chứng minh một cách rõ ràng trong lịch sử với Luật Cải cách Ruộng đất năm 1953, gây ra cái chết oan ức cho hàng chục nghìn người, hay chính sách kinh tế bao cấp kéo dài đến năm 1986 gây ra nạn lạm phát và khủng hoảng kinh tế thuộc loại tồi tệ nhất trong lịch sử hiện đại Việt Nam. Ngày nay, chính sách lấy kinh tế nhà nước làm chủ đạo vẫn là kim chỉ nam của nền kinh tế, còn hệ thống tư pháp hình sự đã tạo ra hàng loạt bản án tử hình oan sai, chưa kể hàng trăm người chết một cách bí hiểm trong đồn công an.

Nếu nhà báo phải bảo vệ những đường lối, chính sách và pháp luật này, thì liệu điều đó có “phù hợp với lợi ích của đất nước và của nhân dân” hay không?

Nhà báo phải làm thế nào để “nâng cao dân trí” nếu thông tin họ đưa ra chỉ có bảo vệ mà không có phê phán Đảng và Nhà nước? Theo quy định này thì có thể suy đoán “dân trí cao” có nghĩa là luôn bảo vệ và tin vào Đảng và Nhà nước hay không?

Bên cạnh đó, dư luận luôn có nhiều xu hướng quan điểm khác nhau, về cơ bản có thể chia làm ba phe là đồng tình, phản đối và trung lập với đường lối của Đảng và pháp luật của nhà nước. Nếu nhà báo chỉ bảo vệ Đảng và Nhà nước, tức là theo phe đồng tình, thì họ phải bỏ qua hai luồng dư luận còn lại, khi đó, họ không thể thực hiện hai chức năng “phản ánh dư luận xã hội” và “làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của nhân dân”.

4. Chủ tịch Hồ Chí Minh không đủ điều kiện làm nhà báo Việt Nam ngày nay

Mọi sự so sánh đều khập khiễng, nhưng nếu Chủ tịch Hồ Chí Minh còn sống, ông sẽ không đủ điều kiện được cấp thẻ nhà báo, bất kể lãnh đạo Đảng và nhà nước luôn ca ngợi ông như một nhà báo lớn, thậm chí là người khai sinh ra nền báo chí cách mạng Việt Nam.

Lý do rất đơn giản: Hồ Chí Minh không có bằng đại học. Theo quy định hiện hành lẫn Luật Báo chí 2016, tốt nghiệp đại học trở lên là một điều kiện bắt buộc để được cấp thẻ nhà báo, trừ khi là người dân tộc thiểu số trong một số trường hợp nhất định.

Quy định này có thể được ngầm hiểu là chỉ có người tốt nghiệp đại học trở lên mới đủ trình độ làm báo, trong khi chưa rõ Quốc hội và các cơ quan soạn thảo dựa trên căn cứ nào để khẳng định điều này.

Thực tế cho thấy, trình độ làm báo không nhất thiết phải đi kèm với bằng cấp, còn quyền tự do ngôn luận thì gắn với tất cả mọi người bất kể trình độ lẫn bằng cấp.