Nhân quyền và môi trường – Kỳ 2: Miếng trầu bắt đầu từ … thủ tục

Các quyền thủ tục – quyền con người giúp đảm bảo sự tham gia của người dân vào quản lý và bảo vệ môi trường.

Các quyền Thủ tục (Procedural rights) là một điểm giao thoa quan trọng giữa luật môi trường và luật nhân quyền. Quyền tiếp cận thông tin, quyền tham gia vào việc ra quyết định, và quyền tiếp cận công lý có mặt ở cả hai thiết chế môi trường lẫn nhân quyền, và đã được giải thích ở cả hai góc độ để đưa ra phạm vi bảo vệ rộng hơn cho các lợi ích môi trường. Việc bảo vệ và thúc đẩy các quyền Thủ tục đã, đang và sẽ là công cụ cực kỳ hữu ích trong việc bảo vệ môi trường tự nhiên.

• Hoàng Thảo Anh, dịch từ Factsheet on Human Rights and the Environment, UNEP, Tháng 6 năm 2015. Đầu bài, đề mục các đoạn do BBT Luật Khoa tạp chí biên soạn và tự đặt.
• Bài dịch trước: Nhân quyền, Dân chủ, Môi trường – Kỳ 1: Cá và nước

—

Sự phổ biến trong các thỏa thuận quốc tế

Nguyên tắc thứ 10 của Tuyên bố Rio có một ảnh hưởng đáng kể nhấn mạnh vào quyền Thủ tục trong lĩnh vực môi trường.

Buổi thông cáo báo chí về Tuyên Bố Rio. Ảnh: UN

Nguyên tắc này tuyên bố rằng “vấn đề môi trường được xử lý tốt nhất khi có sự tham gia của tất cả các công dân quan tâm ở cấp độ có liên quan”. Tuyên bố tiếp tục khẳng định cá nhân phải có quyền tiếp cận thích hợp thông tin, khả năng tham gia vào quá trình ra quyết định và được tiếp cận hiệu quả các thủ tục tư pháp, hành chính, trong đó có bồi thường thiệt hại và khắc phục hậu quả môi trường.

Nhiều hiệp định môi trường đa phương (MEA) tiếp theo đã được thông qua vào đầu những năm 1990 kết hợp những tiêu chuẩn tối thiểu đối với quyền tiếp cận thông tin và quyền tham gia, dù chúng có sự thay đổi về mức độ tham gia haycó sự xem xét lại các thủ tục hoặc việc tiếp cận khắc phục thiệt hại.

Công ước Aarhus là thỏa thuận quốc tế về môi trường quan trọng nhất trong việc bảo vệ các quyền con người về Thủ tục, dù nó chủ yếu hoạt động ở cấp độ khu vực.

Lời mở đầu tuyên bố mọi người đều có quyền được sống trong một môi trường lành mạnh và phù hợp với sức khỏe của mình. Điều 1 quy định về quyền tiếp cận thông tin, sự tham gia của công chúng và quyền tiếp cận công lý. Ủy ban chấp hành Aarhus vận hành một cơ chế khiếu nại tương đối hiệu quả khi đã giải thích và phát triển các nguyên tắc của Công ước.

Các quyền Thủ tục, trong đó có quyền về thông tin, quyền tham gia và tiếp cận công lý đã được công nhận trong các văn kiện nhân quyền khu vực cũng như toàn cầu. Tòa án Liên Mỹ (Inter-American Court) đã công nhận quyền tiếp cận thông tin trong lĩnh vực môi trường với sự tương quan tự do biểu đạt quy định tại Điều 13 Công ước Nhân quyền Châu Mỹ. Tòa án Công lý châu Âu cũng nhận định rằng thủ tục hành chính kéo dài để truy vấn một quyền môi trường có thể vi phạm Điều 6 về Điều trần công bằng trong một thời gian nhất định.

Trong lĩnh vực tài chính có liên quan đến đường ống dẫn dầu ở Chad, Ban giám sát của Ngân hàng Thế giới cũng thừa nhận các quyền con người và quyền Thủ tục môi trường. Cơ quan này thấy rằng tình hình nhân quyền dấy lên những câu hỏi về sự tuân thủ của Ngân hàng với những chính sách về tham vấn ý kiến rộng rãi và cởi mở, và đề nghị theo dõi thêm.

Đánh giá tác động môi trường – công cụ giám sát và đảm bảo quyền tiếp cận thông tin

Một hình thức đặc biệt về bảo vệ môi trường về mặt Thủ tục của pháp luật môi trường là việc đánh giá tác động môi trường, liên quan đến các quyền được thông tin và tham gia của công chúng. Cơ chế này đã được quy định trong nhiều hiệp định môi trường đa phương toàn cầu như  Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển và Công ước về Đa dạng sinh học, cũng như các hiệp định nhân quyền như Công ước ILO 169 liên quan đến người Bản địa và Bộ lạc, và các hiệp định khu vực, đặc biệt là các thỏa thuận liên quan đến vùng biển khu vực. Công ước UNECE về đánh giá tác động môi trường xuyên quốc gia (Công ước Espoo) chuyên giải quyết các yêu cầu Thủ tục của các đánh giá tác động môi trường, kể cả các yêu cầu việc công chúng tham gia vào quá trình đánh giá.

Các yếu tố cần quyết định, cũng như cần được thay đổi sau đánh giá tác động môi trường như khoa học, chủ sở hữu, thiết kế và kỹ thuật, thể chế hay doanh nghiệp…. Ảnh minh họa: civilserviceindia

Đánh giá tác động môi trường đã được liên kết với các quyền con người trong khoa học pháp lý khu vực và toàn cầu. Ủy ban châu Phi về Nhân quyền và Dân quyền thấy rằng thất bại khi tiến hành đánh giá tác động môi trường góp phần vi phạm các quyền tài sản. Tòa án Nhân quyền châu Âu đã chỉ ra tầm quan trọng của một đánh giá tác động môi trường khi xác định một sự cân bằng hợp lý giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng, và nếu không tiến hành đánh giá này sẽ vi phạm quyền riêng tư cá nhân và cuộc sống gia đình. Trong vụ Pulp Mills, ICJ công nhận đánh giá tác động môi trường là một nghĩa vụ theo công pháp quốc tế, mặc dù luật quốc tế không quy định nội dung hay phạm vi của các đánh giá này.

Bảo vệ môi trường trên nền tảng nhân quyền – chìa khóa cho phát triển bền vững

Trong lĩnh vực nhân quyền, việc giải quyết chính sách môi trường và phát triển đóng vai trò rất quan trọng, với thước đo là các mục tiêu chung về nhân quyền mà trong đó có việc đánh giá tác động có thể có của các chính sách và thước đo nói trên. Hơn nữa, nhìn vào khả năng dễ bị tổn thương và thích ứng của các điều khoản nhân quyền có thể thấy rõ tầm quan trọng của việc phân tích các mối quan hệ quyền lực, giải quyết nguyên nhân sâu xa của bất bình đẳng và phân biệt đối xử, cũng như có sự lưu ý đặc biệt tới những thành phần bị coi là ngoài lề xã hội.

Lĩnh vực nhân quyền có mục tiêu trao quyền cho các cá nhân và nhấn mạnh tầm quan trọng của sự tham gia có hiệu quả của các cá nhân và cộng đồng trong quá trình ra quyết định có ảnh hưởng đến cuộc sống của họ, trong đó có các quyết định về môi trường. Tương tự, các tiêu chuẩn nhân quyền nhấn mạnh sự cần thiết phải ưu tiên tất cả mọi người được tiếp cận các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa ít nhất là ở mức cơ bản. Các khuôn khổ nhân quyền cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của cơ chế trách nhiệm trong việc thực hiện các biện pháp và chính sách trong lĩnh vực biến đổi khí hậu,  và yêu cầu tiếp cận các biện pháp hành chính, tư pháp trong các trường hợp vi phạm nhân quyền.

Như vậy, có rất nhiều lý do cho việc áp dụng các phương pháp tiếp cận dựa trên nền tảng nhân quyền đối với với bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Đặc biệt, phương pháp này có thể giúp:

• Làm rõ các nguyên nhân cơ bản của những tác động tích cực hay tiêu cực của các hoạt động kinh tế khác nhau hoặc các hoạt động khác đến nhân quyền và môi trường, cũng như tác động của việc thụ hưởng hoặc thiếu thụ hưởng các quyền con người liên quan đến bảo vệ môi trường, từ đó cho phép có những lựa chọn tốt hơn về các chính sách và dự án;
• Cải thiện hậu quả bằng cách tạo điều kiện cho sự phối hợp tích cực và nâng cao công tác quản lý tài nguyên thiên nhiên nói chung;
• Tăng tính hợp pháp của các hoạt động, chương trình và chính sách thông qua kết hợp các vấn đề xã hội với những mục tiêu môi trường, dựa trên một thỏa thuận chung theo những quy tắc xác định rõ quyền và trách nhiệm của tất cả các bên tham gia;
• Là một công cụ hiệu quả để đảm bảo trách nhiệm giải trình của chính phủ, của khu vực tư nhân và các tổ chức nhân quyền hay môi trường liên quan đến tác động từ các hoạt động của họ đối với môi trường và quyền con người;
• Có sự phối hợp liên ngành mạnh mẽ hơn để có thể tiếp tục các nỗ lực hướng tới phát triển bền vững, bằng cách đưa ra một khuôn khổ để phối hợp phát triển xã hội, phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường;
• Thể hiện sự đóng góp tích cực của việc bảo tồn một môi trường an toàn và lành mạnh đối với nhân quyền, và ngược lại, nâng cao nhận thức về tác động tiêu cực khi nhân quyền không được thực thi nhằm bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên quan trọng cũng như đa dạng sinh học; và
• Giúp mở rộng các giá trị phổ quát và các giá trị địa phương, những quy tắc ưu tiên bảo tồn và công bằng xã hội.

Là một bước quan trọng để phát triển và hoàn thiện một cách tiếp cận tổng hợp những vấn đề nêu trên, mỗi quốc gia cần xây dựng và áp dụng các chính sách, pháp luật và quy định quản lý các hoạt động để ngăn chặn những tác động tiêu cực đến quyền con người hoặc môi trường. Các biện pháp này, bao gồm cả luật quy hoạch hay luật về sử dụng đất và đánh giá tác động môi trường hoặc các thủ tục đánh giá rủi ro, nên được xác định và cam kết tích hợp các quyền con người trong việc soạn thảo, phê duyệt trước và thêm vào tất cả các dự án, chương trình, và các hoạt động, dù thành phần tham gia có yếu tố Nhà nước hay không./.