Bolivarism và Sự sụp đổ của Venezuela – Kỳ 1: “Mặt trời chân lý” từ tủ sách phiến quân

Venezuela đang trên con đường trở thành một “quốc gia thất bại” (failed state).

Năm 2015, GDP của đất nước này được báo cáo “tăng trưởng” âm 5.7%. Lạm phát trở nên phi mã, đạt mức 270% vào tháng 12 năm 2015 và được báo cáo đạt 449% vào tháng 2 năm 2016.

Đặc biệt, số lượng người dân sống dưới mức nghèo khổ là 80% theo ước tính của Uỷ ban Thương Mại, Công Nghiệp và Dịch vụ Venezuela.[1]

Nếu những con số kể trên chưa giúp bạn hình dung sự bi đát của cường quốc hoa hậu này thì những hình ảnh người dân Venezuela xếp hàng chờ thức ăn, hoặc moi thùng rác tìm thực phẩm, hoặc ăn thịt cả thú cưng của mình… sẽ có sức nặng hơn rất nhiều.

Điều gì đã khiến một quốc gia được cho là có trữ lượng dầu mỏ lớn nhất thế giới trở nên thất bại như vậy?  Nicolas Maduro, Tổng thống đương nhiệm của Venezuela – nhưng chắc sẽ không tại vị được lâu nữa – không nghĩ đó là lỗi của chính quyền.

“Đây là một cuộc chiến tranh kinh tế, một âm mưu đảo chính do bọn đế quốc đứng đầu là Mỹ và phe đối lập nhắm vào nhân dân Venezuela” – Maduro tuyên bố như vậy khi trả lời báo chí.[2]

Maduro có lý do để trở nên hoang tưởng như vậy. Chỉ mới cách đây vài năm, khi người tiền nhiệm Hugo Chavez còn sống, Venezuela từng là một quốc gia hùng mạnh, một hình mẫu mới của chủ nghĩa xã hội, niềm cảm hứng của các quốc gia Mỹ Latin xung quanh. Quả là một thời kỳ đẹp, hàng loạt nhà lãnh đạo các quốc gia láng giềng xem Venezuela là tấm gương, có vẻ như cuộc cách mạng Bolivar sẽ trường tồn mãi mãi…

Có nhiều lý do để giải thích, nhưng có lẽ chúng ta phải thực sự khách quan. Để hiểu về sự thất bại của Venezuela, không thể không tìm hiểu về những lý tưởng mà họ đã theo đuổi suốt 17 năm nay, từ mùa xuân năm 1999 được biết với cái tên Cuộc Cách Mạng Bolivar – hay chủ nghĩa Bolivar, chủ nghĩa Chavismo.

Kỳ 2: Tiếm quyền hợp pháp và khởi đầu như mơ
Kỳ 3: Căn Bệnh Hòa Lan
Kỳ 4: Nền dân chủ “ngụy biện”
Kỳ 5 và hết: Hugo Chavez vẫn là một nhà yêu nước

Chủ nghĩa Bolivar

Rất khó để định nghĩa chủ nghĩa Bolivar. Để một cái gì đó được gọi là “chủ nghĩa” theo đúng nghĩa, bắt buộc nó phải mang trong mình một nền tảng triết học, một học thuyết, một hệ tư tưởng.

Ví dụ, chủ nghĩa Marx, học thuyết chủ đạo là cuộc đấu tranh giai cấp nơi giai cấp công nhân sẽ chiến thắng và thiết lập xã hội cộng sản. Với chủ nghĩa tư bản thì đó là học thuyết về sự vận hành của thị trường, của nỗ lực làm giàu và tạo ra thặng dư của mọi người.

Nhưng rất khó định nghĩa chủ nghĩa Bolivar. Nhiều nhà khoa học chính trị đơn giản gọi “chủ nghĩa Bolivar” là một khuynh hướng chính trị mang nhiều màu sắc, yếu tố của các chủ nghĩa thiên tả sẵn có mà thôi.

Hugo Chavez được coi là cha đẻ của chủ nghĩa Bolivar. Bản thân ông không phải là một triết gia.

Chavez là một tướng lĩnh quân đội, trở thành một lãnh tụ dân sự. Nhiều người cho rằng Chavez đã mượn tên gọi của nhà cách mạng lỗi lạc Simon Bolivar cho xu hướng chính trị của ông nhằm tạo tính chính danh. Bởi lẽ, Simon Bolivar được biết đến như một tướng lĩnh, anh hùng giải phóng dân tộc của vùng Nam Mỹ nhưng ông chưa bao giờ sống đủ lâu để có thể áp dụng những tư tưởng của mình (nếu có) vào một bộ máy cụ thể.

Nhưng, từ những chính sách của Hugo Chavez và các đồng minh của ông tại các quốc gia láng giềng, có thể nhìn nhận những yếu tố sau đây tạo nên chủ nghĩa Bolivar:

• Tinh thần chống đế quốc (tức chống Mỹ);
• Dân chủ ở cơ sở (tạo điều kiện cho người dân được quyết định những vấn đề liên quan đến cuộc sống của họ một cách trực tiếp tại cấp cơ sở);
• Tự cung tự cấp về kinh tế;
• Chủ nghĩa dân tộc;
• Chia sẻ công bằng nguồn tài nguyên; và
• Xoá bỏ tham nhũng.

Nhiều người tin rằng chủ nghĩa Bolivar chính là một bước phát triển mới của chủ nghĩa xã hội. Bản thân Hugo Chavez cũng đã gọi chủ nghĩa Bolivar tại Venezuela (còn được với cái tên là Chavismo – hay là chủ nghĩa Chavez) là “một hình thái mới của chủ nghĩa xã hội, một cách nhân bản hơn, đưa con người ở vị trí ưu tiên chứ không phải là máy móc hay Nhà nước.”[3]

Quả là một lý tưởng cao đẹp. Và lý tưởng đó luôn gắn với cuộc đời một con người, cố Tổng thống Hugo Chavez.

Từ kho sách cũ của những phiến quân…

Hugo Chavez có một cuộc đời nhiều thăng trầm. Sinh ra trong một gia đình thuộc tầng lớp lao động, Chavez không có nhiều lựa chọn về nghề nghiệp ngoài binh nghiệp.

Năm 17 tuổi, Chavez gia nhập Học Viện Khoa Học Quân Sự Venezuela. Theo nhiều nhà sử học, chính thời gian ở trường quân đội đã hình thành tư tưởng “cấp tiến, quốc gia chủ nghĩa” trong ông.

Vào thời điểm đầu những năm 1970 ở một quốc gia Nam Mỹ như Venezuela, chủ nghĩa dân tộc gần như được hiểu là tinh thần chống đế quốc – hay nói cách khác là tinh thần chống Mỹ – và tinh thần cấp tiến lại có nghĩa là chủ nghĩa cộng sản. Sự lãng mạn của cuộc cách mạng Cuba, của Fidel Castro và của Che Guevara đã ảnh hưởng sâu sắc đến Hugo Chavez.

Một Hugo Chavez (bìa trái) – trẻ tuổi đầy sức hút. Ảnh: thevpronline

Với bản tính phóng khoáng và tài hùng biện, không khó để Chavez trở thành một thiếu sinh quân được mến mộ. Ông mau chóng làm bạn với nhiều lãnh đạo cánh tả các quốc gia láng giềng và một trong những chuyến đi như thế đến Panama đã khiến ông càng nung nấu quyết tâm đoạt chính quyền để có thể áp dụng những tinh thần, học thuyết của ông vào đất nước của mình.

Học theo kinh nghiệm của nhà độc tài cánh tả Omar Torrijos của Panama, ông tin rằng những chính quyền dân sự sớm muộn rồi cũng trở thành công cụ cho bọn nhà giàu và chỉ có các tướng lĩnh với xuất thân nghèo (như ông) mới có thể bảo vệ lợi ích cho số đông.

Nhưng theo chính lời của Chavez, ông chỉ trở thành một người cánh tả một cách hết sức tình cờ, thậm chí là có phần trớ trêu.

Tốt nghiệp Học Viện Quân Sự, Chavez được phân làm sĩ quan liên lạc cho quân đội Venezuela, chuyên làm nhiệm vụ tiêu thổ. Trớ trêu thay, nhiệm vụ đầu tiên của Chavez lại là chống lại các lực lượng du kích quân cộng sản tại Venezuela. Trong một lần càn quét căn cứ của quân du kích, Chavez đã tìm được một kho sách của các tác giả cộng sản. Và đó chính là thời điểm Chavez trở thành một người cánh tả.

Thời gian trôi qua, Chavez bắt đầu tập hợp những sĩ quan có cùng ý tưởng với mình và những nhà cách mạng vô sản Venezuela. Tổ chức của Chavez được gọi là Quân Đội Giải Phóng Nhân Dân Venezuela (ELPV) mang khuynh hướng thiên tả và mục tiêu là tiến hành đấu tranh vũ trang để lật đổ chính quyền dân sự, thiết lập chính quyền nhân dân quân sự tại Venezuela.

Có thể nói, thời điểm ELPV ra đời vào cuối thập niên 70 và đầu thập niên 80 là thời điểm vàng son của phong trào cộng sản toàn thế giới, đặc biệt là sau khi thế giới chứng kiến sự tàn bạo của chế độ độc tài hữu khuynh Pinochet tại Chile và cuộc đại khủng hoảng dầu mỏ của ở các nước theo chủ nghĩa tư bản trên thế giới. Vì thế, không ngạc nhiên khi ELPV trở thành một thế lực trong phong trào cách mạng vô sản bí mật ở Venezuela.

Thời cơ càng ủng hộ Chavez khi ông được phân về giảng dạy cho Học Viện Quân Sự, nơi ông đã thành công trong việc chiêu mộ thêm gần 150 sĩ quan trẻ vào phong trào của ông.

Tất cả những gì Chavez làm khiến cấp trên của ông để ý và ông bị thuyên chuyển khỏi thủ đô Caracas. Tuy nhiên, không ai đánh giá đúng tiềm năng chính trị của viên sĩ quan trẻ này. Để rồi, vào năm 1992, Chavez đã làm một việc khiến cho cả đất nước Venezuela rung động và khiến tên tuổi ông chính thức đi vào lịch sử.

Ông tiến hành đảo chính.

Kỳ tới: Tiếm quyền hợp pháp và khởi đầu như mơ

Tài liệu tham khảo:

[1] Chamber of Commerce: 80% of Venezuelans are in poverty; Para Compartir; El Universal; 01/4/2016

[2] The ‘conspiracy against the people of Venezuela’, Paul Bremmer; 22/5/2016; WND

[3] Venezuela’s Chavez Closes World Social Forum with Call to Transcend Capitalism; Venezuelanalysis.com; 31/1/2005