Cách mạng Pháp, Edmund Burke, và chủ nghĩa bảo thủ hiện đại – Kỳ 2

Trong phần trước, chúng ta đã tìm hiểu một chút về nhà tư tưởng Edmund Burke, cũng như bối cảnh và thời điểm mà ông viết tác phẩm nổi tiếng, “Những suy tư về cuộc Cách mạng ở Pháp” (Reflections on the Revolution in France). Đây được xem là một trong những cuốn sách nền tảng của chủ nghĩa bảo thủ (conservatism).

Vậy cụ thể thì Burke đã phê bình những gì về Cách mạng Pháp?

Vai trò của kinh nghiệm, sự hiểu biết từ thực tế truyền đời

Trong cái nhìn của Burke, những nhà cách mạng Pháp đang cho rằng, họ đã có trong tay tất cả những gì họ cần để thay đổi nước Pháp theo đúng hình ảnh lý tưởng của họ: một đất nước tự do, bình đẳng, bác ái nơi quyền tự nhiên của mọi người đều được bảo vệ.

Chỉ cần có lý tưởng là đủ!

Con người chỉ cần cam đảm, mạnh bạo, và kiên trì là có thể xây dựng một xã hội hoàn toàn mới, dựa theo bất cứ lý tưởng nào của họ.

Bởi vì, chiếu theo một niềm tin được xây dựng từ cuộc cách mạng khoa học của các thế kỷ 16 và 17 tại Châu Âu, lý tính (rationality) – khả năng tư duy hợp lý và khoa học là một khả năng có sức mạnh vô biên giúp con người thực hiện lý tưởng của mình.

Trái lại, theo Burke, việc phá bỏ và xây dựng lại một xã hội hoàn toàn mới không thể là một việc chỉ cần có lý tính và một niềm tin sắt đá vào một thứ lý tưởng nào đó, là có thể thực hiện được.

Chú tâm của Burke là ở vào vế xây dựng và duy trì: xây lại mới khó, phá thì ai chả phá được

Bìa sách “Những suy tư về cuộc Cách mạng ở Pháp” (Ảnh: Penguin Books)

Burke đã chất vấn những nhà tư tưởng cách mạng của Pháp:

“Bàn luận về một thứ quyền trừu tượng của con người, như quyền được có thức ăn và thuốc men, để làm gì chứ? Vấn đề nằm ở phương pháp kiếm ra được những thứ đó và quản lý chúng. Mỗi lúc bị yêu cầu phải tính toán để có thể làm được những việc này tôi luôn luôn tư vấn là, chúng ta hãy kêu gọi sự giúp đỡ của một người nông dân và một ông bác sĩ, thay vì một vị giáo sư siêu hình học (metaphysics).”

Con người cần có tri thức, hiểu biết để có thể khai thác và quản lý tài nguyên, tài sản, cũng như của cải trong xã hội một cách hiệu quả. Nếu đảm bảo được tài nguyên, tài sản, của cải trong một xã hội được quản lý hiệu quả và phân chia hợp lý, thì sẽ góp phần giữ vững hòa bình ổn định cho xã hội đó.

Theo Burke, tất cả loại tri thức và hiểu biết theo kiểu ông vừa tả, không đến từ một thứ lý thuyết triết học siêu hình, trừu tượng nào, mà phải đến từ kinh nghiệm và từ hiểu biết thực tế. Đó là những thứ đã được con người lựa chọn từ thực tiễn, trải qua thử thách, trui rèn, cũng như kiểm nghiệm của thời gian.

Vậy sự hiểu biết cùng kinh nghiệm thực tế như thế từ đâu mà có?

Chúng đến từ truyền thống và những thiết chế sẵn có trong xã hội (ví dụ như hệ thống chính quyền phong kiến, chế độ tư hữu tài sản, nhà thờ, giai cấp quý tộc), được hình thành nhờ công sức mà nhiều thế hệ trước đã gom góp và xây dựng nên.

Với Burke, hệ thống chính quyền phong kiến, chế độ tư hữu tài sản, nhà thờ, giai cấp quý tộc đóng vai trò quan trọng không phải vì bản thân những thiết chế đó tốt đẹp gì. Burke cũng không hề cổ xúy cho việc đặt những thiết chế phong kiến truyền thống lên bàn thờ để rồi chổng mông lên bái.

Là một người đã dành gần cả đời phê phán lũ quý tộc và đòi giới hạn quyền lực của vua chúa – Burke hiểu rõ, đám vua chúa quý tộc có thể quậy phá, ham mê của cải, và lạm dụng quyền lực như thế nào.

Với Burke, các thiết chế truyền thống không được phép miễn nhiễm trước những thay đổi thời cuộc, nhưng quá trình thay đổi các thiết chế truyền thống sao cho phù hợp với thời cuộc phải là một quá trình chậm rãi, thay vì “thần tốc vũ bão”.

Những thiết chế đó phải được duy trì vì chúng là những thứ lưu giữ truyền thống, là những nguồn cội tri thức và trí thức nhiều thế hệ. Chúng có một vai trò thực dụng: giúp cho con người tiếp cận một cách mau chóng và tiện dụng kinh nghiệm, kỹ năng, và hiểu biết trong việc xây dựng, quản lý, và duy trì xã hội.

Có thể ví von là Burke đã nhìn những thiết chế phong kiến, tôn giáo truyền thống như những “data bank” – “ngân hàng dữ liệu điện toán” thời cận đại.

Trong khi các nhà cách mạng Pháp muốn “đập màn hình”, “xóa ổ cứng”. Sau đó quay ra ngồi lắp ráp, lập trình lại từ đầu một máy tính với hệ thống điều hành hoàn toàn mới cóng, thì Burke cổ xúy việc giữ lại máy móc cũ, những “bộ nhớ” truyền thống xã hội. Tuy cũ, nhưng không hề vô dụng.

Vai trò của thiên tư và bản tính của người dân Anh

Bên cạnh việc phê phán cái nhìn mà ông cho là, muốn “xóa bỏ tất cả làm lại từ đầu” một cách ngu xuẩn và kém thực tiễn của cuộc Cách mạng Pháp, Burke còn nhận định rằng, tin tưởng vào nền tảng của một cuộc cách mạng với lý thuyết siêu hình về quyền bình đẳng tự nhiên của con người, là một chính sách kém thực tế. Vì nó không nhìn nhận được mặt phi lý tính, khía cạnh “cảm xúc” thực tế của con người. Mà ở đây, là của bản thân người dân Anh.

Dùng suy đoán từ cảm nhận cá nhân mình, thay vì nghiên cứu tâm lý học thực nghiệm vốn chưa tồn tại vào thời của ông, Burke đã có phần võ đoán khi cho rằng, về bản tính, người Anh “ngại” những thứ sáng tạo mới mẻ, quá mang tính ‘cách mạng’.

Theo Burke, người Anh có một “sự chậm chạp lờ đờ và lạnh tanh” (“cold sluggishness”), chí ít là trong các vấn đề tư tưởng, đạo đức; và họ nên tự hào về điều đó thay vì cảm thấy xấu hổ.

Lợi dụng tâm lý bài Pháp khá thịnh hành của người Anh (Anh – Pháp mấy đời phong kiến đánh nhau, sự ghét bỏ, ngại ngần đã thành lịch sử), Burke hùng biện là nhờ cá tính ‘kém nồng nhiệt’, ‘ngại sáng tạo’ đó, mà người Anh vẫn giữ được sự độc lập tư tưởng với người Pháp!

Trong mắt Burke, người Anh không dễ trở nên quá khích về tư tưởng, không dễ bị kích động như người Pháp. Người Anh ôn nhu, sùng đạo, tôn trọng luật lệ, tuân thủ trật tự trị an, và tôn trọng truyền thống lịch sử. Người Anh yêu vua và kính Chúa.

Người Anh, về bản chất, muốn hưởng hòa bình cuộc sống hơn đạt lấy được một thứ lý tưởng siêu hình về nhân quyền hay sự bình đẳng nào đó.