Các nhà lập quốc Mỹ học gì từ nền cộng hoà La Mã?

Trong cuộc tranh luận nhằm tìm kiếm một mô hình chính quyền phù hợp nhất cho nước Mỹ, các nhà lập quốc đã khảo sát hầu hết các kiểu thể chế từng tồn tại trong lịch sử. Có thể thấy những nỗ lực dày công ấy được trình bày trong cuốn sách A Defence of the Constitutions of Government of the United States of America của Phó Tổng thống John Adams (cũng là vị tổng thống thứ hai của Mỹ).

Hai mô hình chính

Hai mô hình được quan tâm nhất chính là kiểu dân chủ trực tiếp của Athens và nền cộng hòa La Mã. Sở dĩ như vậy là vì chúng chứa đựng những ý tưởng xuất chúng của tiền nhân: chủ quyền nhân dân, cai trị theo pháp luật, và tự do dân sự. Đó cũng chính là điều mà các nhà lập quốc mong muốn ở nước Mỹ tương lai.

Kiểu thể chế của Athens tuy thấm đẫm tinh thần dân chủ nhưng lại khó áp dụng cho một nước Mỹ rộng lớn. Có vẻ như nó chỉ phù hợp với các nhà nước nhỏ có quy mô thành bang như Athens. Không những vậy, hầu hết các nhà lập quốc Mỹ đều coi nền dân chủ trực tiếp của Athens – nơi mà mọi công dân cùng cai trị quốc gia thông qua việc bỏ phiếu trong các hội đồng toàn dân – là một hình thức cai trị không ổn định và chứa đựng nhiều hiểm họa. Ngay cả James Madison, người được coi là cha đẻ của Hiến pháp Mỹ, cũng nói rằng “dẫu mỗi công dân Athens đều là một Socrates, thì mọi hội đồng của Athens vẫn chỉ là một đám đông”. [1]

Nhìn chung, các nhà lập quốc Mỹ ưa thích mô hình của Cộng hòa La Mã hơn – thứ mà sử gia Polybius đã gọi là “mô hình hoàn hảo nhất từng tồn tại”. [2] Khó mà phủ nhận sức hấp dẫn của một nền cộng hòa ổn định đã tồn tại bền vững gần 500 năm, lại có nhiều nét tương đồng với Mỹ buổi đầu lập quốc.

Theo sử gia Carl J. Richard, các nhà lập quốc Mỹ chia sẻ với những mối bận tâm chung với kiến trúc sư của nền cộng hòa La Mã. Ấy là nỗi e dè về một chính quyền tập trung bởi họ đã trải qua thời kỳ của những kẻ cai trị chuyên chế, thái độ ngần ngại về một xã hội mở với dân cư từ khắp các miền các xứ đổ về, và lo lắng về tình trạng cát cứ hay chia rẽ bởi quốc gia có diện tích rộng lớn.

Trong kỳ đầu của loạt bài này, chúng ta đã thấy rằng La Mã sở hữu một chính quyền mang nhiều ưu điểm, nhất là cơ chế phân chia quyền lực cho ba bộ phận là Quan chấp chính, Viện Nguyên lão, và các hội đồng nhân dân. Ba bộ phận này hợp tác và kiểm soát lẫn nhau giúp cho quyền lực được sử dụng một cách khôn ngoan.

Tuy La Mã đã tạo ra một chính quyền hoàn hảo so với các mô hình đương thời, song cuối cùng nó cũng không tránh khỏi cảnh suy tàn và sụp đổ. Vấn đề đặt ra cho các nhà lập quốc Mỹ là: làm thế nào để có thể sao chép mô hình nhà nước của Cộng hòa La Mã mà không phải chịu chung số phận với nó.

Phân chia quyền lực theo chức năng

Học hỏi từ Cộng hòa La Mã, các nhà lập quốc Mỹ hiểu rằng cần phải thiết kế một cơ chế phân chia và kiểm soát quyền lực cho nước Mỹ để giữ cho chính quyền ổn định, hiệu quả, và tránh cảnh lạm quyền. Tuy nhiên, khuyết điểm của La Mã là nó chưa phân chia quyền lực một cách hoàn toàn triệt để.

Chính vì Viện Nguyên lão không có quyền phủ quyết các dự luật khi các hội đồng đã thông qua, nên những kẻ mị dân mới có thể thao túng các hội đồng để đạt được mục đích chính trị của mình. Tình trạng này làm suy yếu quyền lực của Viện Nguyên lão – một trong ba trụ cột của nền Cộng hòa La Mã – qua đó làm mất đi thế cân bằng quyền lực.

Do đó, cần phải có một cơ chế triệt để hơn. Để như vậy, cần phải phân chia quyền lực theo chức năng thay vì phân chia theo các lực lượng xã hội như Cộng hòa La Mã (nơi mà mỗi cơ quan đại diện cho một tầng lớp trong xã hội để kiểm soát lẫn nhau).

Theo đó, chính quyền Mỹ được phân chia thành ba nhánh là hành pháp, lập pháp, và tư pháp. Đồng thời, ba nhánh này độc lập với nhau và có quyền phủ quyết lẫn nhau, giúp cho thế cân bằng trở nên vững vàng hơn.

Bảng tóm lược mô hình chính quyền dưới đây cho thấy các nhà lập quốc Mỹ đã học hỏi và cải biến từ Cộng hòa La Mã như thế nào:

Lập pháp thông qua hội đồng đại diện

Cơ quan làm luật chính của La Mã là các hội đồng, tại đó người dân trực tiếp tham gia bỏ phiếu đối với các vấn đề lập pháp và bầu chọn quan chức, chứ không thông qua người đại diện.

Sự tham gia đông đảo của người dân khiến cho chất lượng lập pháp thấp, vì họ khó mà cùng thảo luận và thống nhất các vấn đề. Đồng thời đám đông dễ bị những kẻ mị dân như anh em nhà Gracchus (quan hộ dân Tiberius và Gaius) thao túng để phục vụ cho các tham vọng chính trị.

Để khắc phục nhược điểm này, người Mỹ đã áp dụng hệ thống đại diện, tại đó người dân thay vì trực tiếp tham gia vào việc lập pháp thì họ bầu ra người đại diện vào trong Hạ viện (một cơ quan có vai trò tương tự các hội đồng của La Mã) để thay họ quyết định các vấn đề quốc gia. Nhờ đó, việc lập pháp trở nên trôi chảy và hiệu quả hơn, đồng thời tránh được các vấn đề mà Cộng hòa La Mã đã mắc phải.

Thượng viện như một cơ quan khôn ngoan và đầy kinh nghiệm

Các nhà lập quốc Mỹ hiểu rất rõ về nguy cơ của việc lập pháp đơn nhất. John Adams cũng chỉ ra rằng: “Một cơ quan lập pháp đơn nhất dễ đi tới chỗ suy đồi”. [3] Do đó, họ quyết định phân chia nhánh lập pháp thành hai cơ quan là Thượng viện và Hạ viện.

Người Mỹ mô phỏng Thượng viện (Senate) của mình tương tự như Viện Nguyên lão (Senatus) của La Mã. Họ cũng trao cho nó các quyền tương tự trong các vấn đề về ngoại giao, luận tội phản quốc, và chấp thuận bổ nhiệm các quan chức trong nhánh hành pháp và tư pháp.

Cũng giống như Viện Nguyên lão, Thượng viện được coi như một cơ quan “khôn ngoan và đầy kinh nghiệm” để cân bằng với một Hạ viện gần như hoàn toàn phụ thuộc vào ý muốn của cử tri (tương tự như các hội đồng).

Tuy nhiên, bởi Viện Nguyên lão của La Mã không có quyền phủ quyết các quyết định của các hội đồng nên giữa các Nguyên lão và các quan Hộ dân liên tục nổ ra xung đột bạo lực. Rút kinh nghiệm từ đó, người Mỹ đã trao cho Thượng viện quyền phủ quyết Hạ viện.

Phi chính trị hóa quân đội

Khi Viện Nguyên lão từ chối trợ cấp cho quân đội, vô tình họ đã đẩy lòng trung thành của binh lính sang cho những tướng lãnh giàu có và đầy tham vọng như Marius, Sulla, Caesar. Họ dùng tài sản để thao túng binh lính, rồi sử dụng chính lực lượng này để theo đuổi quyền lực cá nhân.

Các nhà lập quốc Mỹ đã tránh vết xe đổ này bằng cách đặt ra nguyên tắc phi chính trị hóa quân sự, đồng thời đặt lực lượng quân sự nằm dưới quyền kiểm soát của dân sự.

Theo đó, quân đội Mỹ có trách nhiệm bảo vệ đất nước, bảo vệ các quyền tự do của nhân dân, và phải trung thành với nền cộng hòa. Quân đội cũng không được đại diện hay ủng hộ bất cứ quan điểm chính trị nào hay bất cứ tổ chức nào.

Tuy người Mỹ rất coi trọng vai trò chuyên môn của giới quân sự, song chỉ có các lãnh đạo dân sự (do người dân bầu lên) mới có quyền đưa ra những quyết sách cuối cùng về phòng thủ quốc gia. Những điều này được thể hiện trong chính lời thề của giới quân đội khi gia nhập vào Lực lượng Vũ trang: “Tôi, __, trịnh trọng tuyên thệ [hoặc khẳng định] rằng tôi sẽ phục vụ và bảo vệ Hiến pháp Hiệp chúng quốc Hoa Kỳ chống lại mọi kẻ thù ngoại nhân hay nội quốc; rằng tôi nguyện tin tưởng và trung thành với Hiến pháp ấy; và rằng tôi sẽ tuân theo mệnh lệnh của Tổng thống Hoa Kỳ và mệnh lệnh của các vị chỉ huy cấp trên, theo các quy định và Bộ luật Thống nhất về Tư pháp Quân đội. Xin Thượng Đế phù trợ.” [4]

Duy trì một tầng lớp trung lưu đủ lớn

Mức độ bất bình đẳng xã hội ở La Mã rất cao, khi mà hầu hết tài sản tập trung vào tay giới quý tộc. Tình trạng này là nguyên nhân chính gây ra vô số cuộc xung đột chính trị giữa phe quý tộc và phe bình dân, để rồi dẫn tới các cải cách vi hiến làm suy giảm nền tảng truyền thống cộng hòa (điển hình là cuộc cải cách quân sự của Marius và cải cách đất đai của Gracchus).

Rút kinh nghiệm từ đây, người Mỹ luôn coi việc giảm thiểu bất bình đẳng là ưu tiên hàng đầu trong chính sách của họ. Để làm được điều đó, họ đã nỗ lực duy trì một tầng lớp trung lưu đủ lớn nhằm làm giảm phân hóa chính trị và tăng khả năng đồng thuận chính sách. Đây chính là cơ sở giúp cho nền cộng hòa vận hành ổn định.

—

Người ta có thể bắt gặp những dấu ấn của Cộng hòa La Mã ở khắp nơi trong nền chính trị Mỹ: từ biểu tượng đại bàng cho tới khuôn mặt người La Mã khắc trên các đồng xu cũ, từ veto cho tới sine die, từ cơ chế phân chia kiểm soát quyền lực cho tới cả thiết chế cộng hòa.

Người Mỹ cũng đã cố gắng khắc phục những vấn đề đã dẫn nền cộng hòa La Mã tới chỗ suy tàn. Nhưng điều ấy không có nghĩa là mọi chuyện đã ổn. Nước Mỹ giờ đây có vẻ như đang bị cuốn vào vũng lầy mà La Mã đã kinh qua trong những năm cuối cùng của một nền cộng hòa vĩ đại. Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu câu chuyện này ở kỳ tiếp theo.

Kỳ 1: Người La Mã nhốt quyền lực vào lồng thể chế cộng hòa như thế nào

Kỳ 2: Bốn nguyên nhân khiến Cộng hòa La Mã sụp đổ

Chú thích:

1. James Madison, Federalist No. 55.
2. Robin Waterfield (biên tập) 2010; Polybius; The Histories (Oxford World’s Classics); Oxford University Press.
3. John Adams, 1778, A Defence of the Constitutions of Government of the United States of America.
4. 10 U.S. Code, § 502(a).

Tài liệu tham khảo:

1. Henrik Mouritsen, 2017, Politics in The roman Republic, Cambridge University Press.
2. Mortimer N. Sellers, 1994, American Republicanism: Roman Ideology in the United States Constitution, NYU Press.
3. David J. Bederman, 2008, The Classical Foundations of the American Constitution, Cambridge University Press.
4. Carl Eric Scott, Late Republic Studies: Unhelpful Roman Lessons, National Review, 1/4/2015.