Anh Ba Sàm: Từ thiếu tá công an đến nhà báo độc lập và tù nhân lương tâm

Nguyễn Hữu Vinh, tức nhà báo Anh Ba Sàm, là một thám tử tư và là người sáng lập trang Anh Ba Sàm.

Ông từng là đảng viên đảng Cộng sản Việt Nam, thiếu tá an ninh, nhưng đã tự xin ra khỏi ngành.

Ông Vinh bị bắt vào tháng 5/2014 và bị buộc tội “lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích hợp pháp của nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân” theo Điều 258 Bộ luật Hình sự 1999.

Ông Vinh bị tòa tuyên án năm năm tù giam ngày 23/3/2016, gần hai năm sau khi bị bắt, với các vi phạm nghiêm trọng trong quy trình tố tụng.

Sinh viên năm thứ ba Nguyễn Hữu Vinh tại Trường Sĩ quan An ninh. Ảnh: Gia đình cung cấp.

Anh Ba Sàm – Nguyễn Hữu Vinh sinh ngày 15/9/1956, là con út trong một gia đình có ba anh chị em.

Ông Vinh là con ông Nguyễn Hữu Khiếu, người từng là Giám đốc Công an Liên khu 4, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Thanh Hóa, nguyên Bộ trưởng Bộ Lao động, nguyên Đại sứ Việt Nam tại Liên Xô, đã mất năm 2005. Mẹ ông là bà Hoàng Thị Ái Hoát, đã mất năm 2015.

Năm 1979, ông Vinh tốt nghiệp Trường Sỹ quan An ninh, cùng khóa với Bộ trưởng Bộ Công an hiện nay là ông Tô Lâm.

Ông Vinh cùng vợ là bà Lê Thị Minh Hà và hai con trong một bức ảnh chụp năm 1992. Ảnh: Anhbasam.wordpress.com.

Ra trường, ông Vinh làm việc tại Tổng cục An ninh (thuộc Bộ Nội vụ cũ, nay là Bộ Công an) trong năm năm trước khi được luân chuyển sang Ban Việt kiều Trung ương vào năm 1984.

Hai năm sau, ông được kết nạp vào đảng Cộng sản Việt Nam.

Tháng 11/1994, ông Vinh bất ngờ bị thuyên chuyển về lại Bộ Nội vụ. Ông Vinh cho rằng quyết định này không công bằng đối với ông nên ông không làm việc trực tiếp tại Bộ Nội vụ mà tập trung vào học tập, nghiên cứu.

Từ năm 1996 – 1998, ông Vinh học luật tại Đại học Luật Hà Nội và tiếng Anh tại Đại học Mở Hà Nội.

Ảnh chụp ông Nguyễn Hữu Vinh những năm 2000 tại văn phòng thám tử của mình. Ảnh: Gia đình cung cấp.

Năm 2000, ông Vinh chính thức rời khỏi ngành công an và mở dịch vụ thám tử tư, một dịch vụ độc nhất ở Việt Nam lúc bấy giờ.

Theo báo Tuổi Trẻ, ông Vinh là thám tử tư đầu tiên của nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.

Trang blog Ba Sàm. Ảnh: chụp màn hình.

Cuối năm 2005, việc viết blog bắt đầu phổ biến tại Việt Nam.

Ngày 9/9/2007, ông Vinh mở trang blog Thông Tấn Xã Vỉa hè, tức Ba Sàm. Cái tên Anh Ba Sàm có lẽ bắt đầu từ đây.

Theo nhà báo Phạm Đoan Trang, ông muốn trang blog của mình phải càng bình dân và gần gũi với dân chúng Việt Nam càng tốt. Thế nên, cái tên Ba Sàm cũng phần nào phản ánh điều đó.

Ban đầu, trang blog chỉ đăng các bài mà ông đã viết cho báo chí nhà nước, cho đến khi ông nhận ra nhu cầu của người dân muốn biết “thế giới nghĩ gì về chúng ta”.

Ông bắt đầu dịch các tin bài trên báo nước ngoài về Việt Nam, và lượng độc giả cũng tăng dần theo. Ba Sàm đi đến một sáng kiến mới là trở thành nơi tổng hợp tin tức quan trọng hằng ngày.

Ông Vinh tác nghiệp trong một sự kiện tại Hà Nội. Ảnh: Gia đình cung cấp.

Đến năm 2009, trang Ba Sàm là blog tiếng Việt có nhiều người đọc nhất. Vào những ngày cao điểm, trang mạng có hơn 200.000 lượt truy cập, cao hơn nhiều so với báo chí quốc doanh lúc đó.

Ba Sàm đã đăng tải hàng nghìn bài báo, bài bình luận về các vấn đề chính trị, xã hội, tư liệu lịch sử của Việt Nam, quan hệ giữa Việt Nam và Trung Quốc, v.v.

Độc giả của Ba Sàm đã tạo thành một cộng đồng gắn kết. Họ bình luận rất sôi nổi dưới mỗi bài viết, và điều đó trở thành một điểm nhấn đặc biệt của Ba Sàm.

Cũng theo nhà báo Phạm Đoan Trang, ông Vinh đã chia sẻ lý do thành lập trang tin Ba Sàm như sau: “Bởi vì tôi ở vị thế tốt hơn bất kỳ ai để làm việc này. Cho nên nếu không làm, tôi sẽ cảm thấy có tội”.

Ông giải thích thêm: “Tôi đáp ứng đủ ba điều kiện. Thứ nhất, điều kiện kinh tế của tôi đủ tốt. Tôi có VPI, tôi không đến nỗi nghèo đói. Thứ hai, tôi có kiến thức về mạng. Và thứ ba, quan trọng nhất, là tôi hiểu họ – công an. Tôi đã từng ở trong họ, tôi hiểu họ”.

Ông Nguyễn Hữu Vinh đưa tin tức ngay sau cuộc biểu tình chống Trung Quốc xâm lược ngày 24/7/2011, gần Hồ Gươm, Hà Nội. Ảnh: Nguyễn Lân Thắng.

Cuối năm 2010, trang Ba Sàm bị tấn công lần thứ nhất. Đến tháng 6/2011, trang lại bị tấn công lần thứ hai.

Đầu năm 2013, Nhóm Kiến nghị 72 gồm 72 nhân sĩ trí thức, trong đó có ông Vinh, ký một bản kiến nghị bảy điều về sửa đổi Hiến pháp năm 1992 gửi đến Ủy ban Dự thảo sửa đổi Hiến pháp 1992 và tất cả các đại biểu Quốc hội.

Tháng 3/2013, trang Ba Sàm bị đánh sập triệt để. Hầu hết bài vở, lời bình luận của bạn độc giả bị mất sạch. Tài khoản truy cập trang của biên tập viên bị thay đổi mật khẩu. Tuy nhiên, trang blog đã nhanh chóng được khôi phục sau đó.

Cùng năm 2013, Nghị định 72/2013/NĐ-CP về Quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ Internet và thông tin trên mạng của chính phủ ra đời khiến cho dư luận và báo chí nước ngoài ngạc nhiên. Những trang tổng hợp tin tức không đăng ký với chính phủ Việt Nam như Ba Sàm bị biến thành “bất hợp pháp”.

Ông Vinh trong một hội thảo về truyền thông xã hội năm 2012 tại Hà Nội. Ảnh: Chưa rõ nguồn.

Ngày 01/4/2014, Cục Bảo vệ Chính trị 6 – Tổng cục An ninh I – Bộ Công An gửi công văn đến Cơ quan điều tra Bộ Công an, thông báo họ phát hiện thuê bao Internet nhà ông Vinh đăng tải các tài liệu bị cho là “xâm phạm lợi ích nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức cá nhân”.

Cùng làm việc với ông Vinh lúc này còn có bà Nguyễn Thị Minh Thúy. Thuê bao Internet nhà bà Thúy cũng bị Cục Bảo vệ Chính trị 6 phát hiện đã đăng tải các tài liệu có nội dung tương tự.

Ngày 05/5/2014, ông Vinh và bà Thúy bị bắt khẩn cấp theo Điều 258, Bộ luật Hình sự.

Các vi phạm trong quá trình điều tra vụ án Anh Ba Sàm có thể được liệt kê như sau:

Ngày 14/05/2014 – là chín ngày sau khi ông Vinh và bà Thúy bị bắt giam, Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao mới có quyết định phê chuẩn bắt người. Điều này vi phạm quy định về bắt người trong trường hợp khẩn cấp của Điều 81 BLTTHS, là trong 12 tiếng đồng hồ phải có quyết định phê chuẩn bắt người của Viện Kiểm sát Nhân dân có thẩm quyền.
Lúc bắt và khám xét nhà ông Vinh, Cơ quan an ninh điều tra đã tự tiện mở ba máy tính cá nhân của ông, truy cập vào Internet và in ra nhiều bài viết để làm vật chứng, mà không cung cấp cho gia đình bất kỳ biên bản nào về việc tạm giữ vật chứng. Việc làm này của nhân viên điều tra đã vi phạm Điều 5 về “Trình tự, thủ tục thu thập dữ liệu điện tử” của Thông tư Liên tịch Số 10/2012/TTLT-BCA-BQP-BTP-BTT&TT-VKSNDTC-TANDTC.
Ông Hoàng Kông Tư, người ký quyết định điều tra vụ án và khởi tố các bị can cũng là một “cá nhân có quyền, lợi ích bị xâm phạm” trong vụ việc. Điều này vi phạm Điều 42 của BLTTHS, ghi rõ là người bị hại trong một vụ án không thể tiến hành thủ tục tố tụng hình sự.
Hai công ty cung cấp dịch vụ Internet là FPT và VDC đã bí mật theo dõi và lấy trộm dữ liệu Internet của ông Vinh, bà Thuý một cách trái pháp luật. Dữ liệu lấy trộm được Cơ quan điều tra dùng làm căn cứ khởi tố vụ án, như nêu rõ trong các bản kết luận điều tra.

Bà Lê Thị Minh Hà gặp gỡ dân biểu CHLB Đức, ông Koenigs vào tháng 10/2014. Ảnh: Dân Luận.

Tháng 10/2014, vợ ông Vinh – bà Lê Thị Minh Hà – bắt đầu vận động trả tự do cho ông bằng việc gặp gỡ các quan chức Bộ Ngoại giao và dân biểu Quốc hội Đức như các ông Christoph Straesser, Đặc ủy Liên bang về Nhân quyền và Cứu trợ Nhân đạo của Chính phủ Đức và Dân biểu Tom Koenigs.

Ngày 04/11/2014, bà Hà tham gia một phiên điều trần của Quốc hội Đức về tình hình nhân quyền tại Việt Nam.

Đến ngày 07/12/2015, Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội đã trả hồ sơ lần thứ ba về Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao, yêu cầu điều tra bổ sung về vấn đề “Đảng tịch” của ông Vinh. Trước đó, Viện Kiểm sát cũng đã trả lại hồ sơ cho Cơ quan điều tra hai lần để điều tra bổ sung.

Số lần và thời hạn trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung đều vượt quá quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự. Theo Khoản 2, Điều 121, BLTTHS, toà án hoặc viện kiểm sát chỉ được trả hồ sơ không quá hai lần, nhưng trong vụ án này, toà án trả lại hồ sơ đến ba lần.

Thư kêu oan khẩn cấp cho ông Vinh. Ảnh: Lê Thị Minh Hà.

Ngày 06/01/2016, sau khi ông Vinh bị bắt giam gần 20 tháng mà không được xét xử, bà Hà đã gửi đơn kêu oan khẩn cấp về hồ sơ của ông Vinh đến Chủ tịch nước và Trưởng ban Chỉ đạo Cải cách Tư pháp Trung ương khi đó, là ông Trương Tấn Sang.

Bà Hà cùng từng gửi thư khiếu nại đến Chủ tịch nước, Bộ trưởng Bộ Công an, Viện trưởng Viện kiểm sát Nhân dân Tối cao, về các sai phạm trong quy trình tố tụng trong vụ án của ông Vinh trước đây, nhưng không nhận được bất kỳ phản hồi nào.

Bìa cuốn sách Anh Ba Sàm được bán trên hệ thống Amazon. Ảnh: NXB Trẻ Hà Nội.

Ngày 15/03/2016, cuốn sách Anh Ba Sàm song ngữ Anh – Việt được phát hành trên hệ thống bán hàng trực tuyến của Amazon tại Mỹ. Cuốn sách dày 400 trang tập hợp các bài viết về Anh Ba Sàm của nhiều tác giả, cùng với tiểu sử cũng như những vi phạm của cơ quan liên quan trong quá trình tố tụng của vụ án.

Ông Nguyễn Hữu Vinh và bà Lê Thị Minh Thúy trong phiên tòa xét xử sơ thẩm ngày 23/3/2016. Ảnh: Getty Image.

Năm 2016, Tòa án Nhân dân TP Hà Nội thông báo phiên xét xử sơ thẩm ông Vinh và cộng sự sẽ diễn ra vào ngày 19/01/2016. Nhưng sau đó, tòa lại thông báo hoãn phiên xét xử vì Hội thẩm Nhân dân được chỉ định không thể tham gia phiên tòa.

Ngày 23/3/2016, vụ án Ba Sàm mới chính thức được Tòa án Nhân dân TP Hà Nội đưa ra xét xử.

Cáo trạng của Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao không liên quan gì đến trang blog Ba Sàm. Ông Vinh và bà Thúy bị cáo buộc đã đăng tải 24 bài viết trên blog Dân Quyền và blog Chép Sử Việt có “nội dung sai sự thật, tuyên truyền đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của nhà nước, bôi nhọ các cá nhân” theo giám định của Bộ Thông tin và Truyền thông. Theo cáo trạng, hai trang blog nêu trên đã có hơn 3,7 triệu lượt truy cập với nhiều phản hồi có nội dung “tiêu cực”.

Ông Felix Schwarz, Tuỳ viên Chính trị và Nhân quyền của Đại sứ quán Đức và dân biểu Đức Martin Patzelt đều không được tham gia phiên tòa xét xử Anh Ba Sàm. Ảnh: vietnamhumanrightsdefenders.net

Phiên toà về lý thuyết là công khai, nhưng thực tế thì rất kín. Ngoại trừ bà Lê Thị Minh Hà (vợ ông Nguyễn Hữu Vinh) và bà Nguyễn Thị Thuyên (mẹ của bà Nguyễn Thị Minh Thuý), không còn người thân nào khác của hai bị cáo được tham dự phiên sơ thẩm. Một số viên chức ngoại giao nước ngoài, bạn bè của ông Vinh, bà Thuý đều phải đứng ngoài.

Kết thúc phiên tòa, ông Vinh bị tuyên án năm năm tù giam còn bà Thúy bị tuyên án ba năm tù giam theo điều 258 Bộ luật Hình sự.

Sau phiên xử sơ thẩm, ông Vinh và bà Thúy đã làm đơn kháng án, phản đối bản án sơ thẩm.

Ông Vinh và bà Thúy trong phiên tòa phúc thẩm ngày 22/9/2016. Ảnh: AFP.

Ngày 22/9/2016, Tòa án Nhân dân Cấp cao tại Hà Nội mở phiên tòa xét xử phúc thẩm vụ án Ba Sàm.

Theo báo Tuổi Trẻ ghi nhận, trong phiên tòa này, phía ông Vinh đã nêu ra nhiều điểm oan sai của bản án sơ thẩm, cũng như việc các cơ quan chức năng đã vi phạm nghiêm trọng luật tố tụng hình sự: Không có bằng chứng ông Vinh chỉ đạo bà Thúy đăng tải các bài viết sai sự thật. Trong ngày khám xét nhà, ông Vinh cáo buộc rằng máy tính của ông đã bị xâm nhập bất hợp pháp, một số video bị mất. Ông đã nhiều lần khiếu nại về các vi phạm này, nhưng không được giải quyết.

Tuy nhiên, HĐXX vẫn nhận định đã có đủ cơ sở kết luận việc đảng tải các bài viết trên hai blog là “sai sự thật, không có cơ sở, gây bi quan, một chiều, gây ảnh hưởng đến uy tín của Đảng và Nhà nước”. Tòa tuyên y án bản án sơ thẩm.

Từ khi Nguyễn Hữu Vinh bị bắt, các tổ chức nhân quyền quốc tế, Đại Sứ quán nước ngoài, cũng như Ủy ban Nhân quyền LHQ đã nhiều lần lên tiếng yêu cầu trả tự do cho ông – và những bloggers bất đồng chính kiến khác đã bị bắt và bỏ tù tại Việt Nam.

Tài liệu tham khảo: