3 chiêu thức kiểm duyệt Internet của Trung Quốc

Năm 2006, nhà hoạt động Trung Quốc Lưu Hiểu Ba đã viết rằng “Internet là món quà của Đức Chúa Trời ban cho Trung Quốc”. Lưu ca ngợi triển vọng cho nhân quyền của Internet, rằng nó sẽ mở ra một diễn đàn xã hội dân sự đa dạng và thúc đẩy trách nhiệm giải trình của chính phủ.

Cái nhìn lạc quan của ông không phải là không có căn cứ.

Trong mười năm trở lại đây, lượng người dùng mạng xã hội ở Trung Quốc lớn hơn bất cứ nơi nào khác trên thế giới. Ước tính, vào năm 2018, sẽ có hơn 600 triệu người sử dụng các phương tiện truyền thông xã hội tại Trung Quốc trong số hơn 730 triệu người dùng Internet, chiếm khoảng ¼ người dùng toàn cầu. Mỗi người trong số đó lại dành ra khoảng ba tiếng mỗi ngày lướt điện thoại.

Nhìn thấy được sức lan tỏa của Internet, vào năm 2008, Lưu và hàng trăm nhà bất đồng chính kiến, học giả, nhà văn, luật sư và nhà báo đã công bố lên mạng một bản tuyên ngôn dân chủ và nhân quyền có tên gọi là “Hiến chương 08”, lấy cảm hứng từ “Hiến chương 77” do những người bất đồng chính kiến Tiệp Khắc xuất bản năm 1977. Bản hiến chương này, ngay khi vừa được tung lên mạng, đã thu hút hàng chục ngàn công dân Trung Quốc ký tên trực tuyến.

Chính quyền phản ứng dữ dội ngay tức thì. Lưu Hiểu Ba đã bị bắt trước khi Hiến chương được chính thức công bố. Trong lúc đó, chính quyền Trung Quốc đã khóa trang web nơi công bố bản Hiến chương, đồng thời cử một đội nhân lực cần mẫn xóa toàn bộ các bản sao trên mạng. Thậm chí, cảnh sát còn được cử đi chất vấn 303 người ký tên đầu tiên vào bản Hiến chương.

Một năm sau, vào tháng 12 năm 2009, Lưu Hiểu Ba bị kết án 11 năm tù vì “lật đổ chính quyền nhân dân”. Chưa mãn hạn tù thì ông đã qua đời trong năm 2017, vì mắc bệnh ung thư. Tin tức về cái chết của ông đã làm dấy lên nỗi đau buồn và phẫn nộ trên khắp thế giới, với vô số những đêm tưởng niệm tôn vinh vị học giả xuất sắc đã dành cả cuộc đời để đấu tranh bảo vệ nhân quyền.

Nhưng ở Trung Quốc không mấy ai hay biết gì về chuyện này. Tài liệu về Lưu bị kiểm duyệt toàn diện trên khắp các nền tảng truyền thông xã hội và internet – từ các bài thảo luận công khai cho tới những cuộc trò chuyện riêng tư.

Mười năm đã đi qua, thái độ của chính quyền Trung Quốc không có gì quá khác biệt. Có chăng, cái khác là, chính quyền Trung Quốc đã phát triển khả năng giám sát mạng xã hội tới mức họ đã có thể bóp chết những ai có tư tưởng kiểu Lưu Hiểu Ba ngay từ trong trứng nước.

Bài viết này sẽ liệt kê ba cách Trung Quốc nhốt vào lồng sắt cả một hệ thống mạng xã hội với hơn nửa tỷ người dùng, theo báo cáo mới ra tháng Ba vừa rồi của tổ chức PEN America.

Một tiệm Cafe Internet ở tỉnh Sơn Tây (Trung Quốc) vào năm 2010. Ảnh: REUTERS/Stringer.

1. Kiểm soát bằng công nghệ

Nếu như Donald Trump, một trong những người quyền lực nhất thế giới, có 48 triệu người theo dõi trên Twitter, thì nữ diễn viên Trung Quốc Nana, người dẫn chương trình Khoái lạc đại bản doanh, có tới 90 triệu người theo dõi trên Sina Weibo.

Weibo có nghĩa là “microblog”, là một nền tảng mạng xã hội cực kỳ phổ biến ở Trung Quốc. Nó có đầy đủ các tính năng chia sẻ văn bản, ảnh, video, tag tên người khác, hashtag, v.v. không khác Twitter là mấy.

Song độ phủ sóng của Weibo cũng chưa bằng WeChat. Công ty Tencent của Trung Quốc ra mắt ứng dụng nhắn tin này vào năm 2011, và cho tới nay nó đã thu hút hơn 900 triệu người dùng. Nhờ vào mức độ phổ biến này mà WeChat trở thành nền tảng mua bán hàng hóa và dịch vụ sôi nổi cho các cộng đồng doanh nghiệp.

Trung Quốc không giới hạn mình trong việc phát triển các ứng dụng mạng xã hội. Qzone, ứng dụng trò chuyện phổ biến trong giới trẻ, có hơn 600 triệu người dùng, còn diễn đàn Baidu thu hút hàng chục triệu chủ đề thảo luận. Bên cạnh đó, ứng dụng Douban đóng vai trò như một “đài phát thanh” trên mạng. Giới sinh viên, trí thức, nhà văn, nghệ sỹ,… sử dụng mạng xã hội này để đánh giá âm nhạc, sách, phim, và các tài liệu nghệ thuật.

Chúng ta có Youtube thì người Trung Quốc có hơn 200 ứng dụng “live-stream” (phát trực tiếp video). Ngành công nghiệp này mang lại cho Trung Quốc hơn 3 tỷ đô-la một năm.

Các hệ thống phủ sóng dày đặc như vậy, không ít thì nhiều, đã cung cấp cho xã hội Trung Quốc một diễn đàn sôi động, sáng tạo, và phong phú. Năm ngoái, Qi Xiaoxia, Cục trưởng Cục Hợp tác Quốc tế tại Cơ quan Quản lý Không gian mạng Trung Quốc (CAC) đã vỗ ngực tự hào mà phát biểu rằng “bạn đoán xem ở Trung Quốc có bao nhiêu trang web? Chúng tôi có đến năm triệu trang! Điều đó có nghĩa là quyền tự do ngôn luận và tự do biểu đạt của người Trung Quốc hoàn toàn được đảm bảo.”

Nhưng, ta có thể diễn dịch chữ “tự do ngôn luận” như thế này: người Trung Quốc chỉ được đảm bảo tự do trước ngôn luận, còn sau đó thì… không.

Mà dẫu có thứ tưởng như là tự do ấy, thì hơn nửa tỷ người sử dụng mạng xã hội ở Trung Quốc cũng chưa bao giờ thực sự được tự do. Họ còn biết nói về thứ gì khác nữa, nếu không phải là đồ ăn, phim ảnh, ngôn tình, hoặc là đường lối Marx, chủ nghĩa Mao, tư tưởng Tập?

Chính quyền không nhất thiết phải nhọc sức thọc tay vào các ứng dụng và bóp chết những tư tưởng khác lạ. Họ chỉ cần rào hết đất sống của những mầm mống nổi loạn, bằng một bức tường dày cộp mang tên “Vạn Lý Tường Lửa” – “The Great Firewall”, nằm trong dự án Golden Shield.

Trung Quốc có đủ các dịch vụ mạng xã hội đáp ứng nhu cầu trong nước mà khỏi cần đến các dịch vụ nước ngoài. Ảnh: Dragon Social.

Lá thư điện tử (email) đầu tiên từ Trung Quốc được gửi đi là vào tháng 9 năm 1987, chỉ hai năm trước khi phong trào dân chủ ở Quảng trường Thiên An Môn bị đàn áp đẫm máu. Lá thư này do một nhóm các nhà nghiên cứu Trung Quốc gửi tới một trường đại học ở Đức, với tiêu đề: “Băng qua Vạn Lý Trường Thành, đến mọi ngóc ngách của thế gian”. Họ, có lẽ, không biết rằng chỉ vài năm sau, viên gạch đầu tiên của Vạn Lý Tường Lửa đã được đặt xuống để mở màn cho một cuộc rào vây tư tưởng gắt gao.

Đó là tháng 8 năm 1996, khi chính quyền nhận thức được mối đe dọa từ Internet và bắt đầu chặn một số trang mạng truyền thông nước ngoài và các nhóm nhân quyền một cách có hệ thống.

Tuy nhiên, các phương tiện truyền thông xã hội ngày càng nổi lên như một nền tảng để công dân phơi bày những câu chuyện tham nhũng và quản lý kém của chính quyền. Lan truyền dữ dội nhất có lẽ là tin tức về trận động đất Tứ Xuyên đã cướp đi 90.000 mạng sống vào năm 2008. Mặc dù các phương tiện truyền thông nhà nước như Tân Hoa Xã hay đài CCTV không được phép đưa tin do các nghị định của chính phủ, song tin tức vẫn nhanh chóng len lỏi khắp các diễn đàn mạng xã hội. Người dân Trung Quốc chỉ trích phản ứng của chính quyền, tố cáo tham nhũng, lên án hành vi che đậy thảm họa.

Kể từ đó, truyền thông mạng xã hội ở Trung Quốc bước sang một bước ngoặt mới: trở thành một không gian thay thế cho công dân để lên tiếng về các sự vụ khẩn cấp, bên lề các báo cáo chính thức của chính phủ. Nhưng chính quyền Trung Quốc đủ thông minh để nhận ra điều này.

Vài tháng sau, cả Twitter và Facebook đều bị chặn, vào năm 2009. Một năm sau đó, Google tự đóng cửa và biến mất khỏi cõi mạng Trung Quốc, vì không đồng ý tuân theo các mệnh lệnh kiểm duyệt cũng như giám sát người dùng.

Một số trang web khác mà chính phủ cho là có thể nguy hiểm, như Wikipedia, Bloomberg, tờ New York Times, và các ấn phẩm quốc tế lớn khác cũng bị chặn hoàn toàn hoặc tạm thời cho vào danh sách đen. Nhiều từ khoá bị chặn tuyệt đối, chẳng hạn như về vụ thảm sát Thiên An Môn hoặc Phong trào Umbrella của Hong Kong.

Các tài liệu bị coi là đe dọa đối với sự ổn định chính trị cũng bị cấm. Các nhà kiểm duyệt luôn túc trực ngăn chặn bất kỳ sự cố nào liên quan đến Tây Tạng hoặc khu tự trị Tân Cương, nơi có nhóm thiểu số người Hồi giáo Uighur, và cả phong trào Pháp Luân Công.

Các phương pháp chính của “Tường lửa” là điều chỉnh băng thông, lọc từ khóa và chặn quyền truy cập vào các trang web nhất định, bằng cách sử dụng công nghệ kiểm tra sâu rộng để phát hiện từ khóa.

Trung Quốc, từ đây, đã phải móc hầu bao để phát triển các hệ thống các phương tiện xã hội của riêng mình, không chỉ nhằm mục tiêu kinh tế mà còn để kiểm soát công dân. Đó chính là mảnh đất béo bở cho những Weibo, WeChat, Qzone.

Chính quyền Trung Quốc kiểm duyệt cả Gấu Pooh vì… giống Tập Cận Bình. Ảnh: Daily Express.

2. Thiên la địa võng các quy định pháp luật

Hiến pháp Trung Quốc, cũng như Việt Nam, ghi nhận quyền tự do ngôn luận và tự do báo chí của công dân.

Nhưng cả hai nước “bạn vàng” này có một điểm chung: mặc dù Hiến pháp đảm bảo, nhưng hệ thống luật pháp lại tấn công trực diện vào các quyền này với các biện pháp xử phạt cả hành chính lẫn hình sự.

Hệ thống kiểm duyệt của Trung Quốc vận hành nhờ mạng lưới phòng ban dày đặc, như Văn phòng Thông tin Hội đồng Nhà nước (SCIO), Bộ Công nghiệp và Công nghệ Thông tin (MIIT), Tổng cục Báo chí – Xuất bản – Phát thanh – Điện ảnh – Truyền hình Nhà nước (SAPPRFT), tất cả các cơ quan này đều có thể ra lệnh kiểm duyệt đối với mọi tổ chức truyền thông cũ mới.

Năm 2011, Văn phòng Thông tin Internet Nhà nước (SIIO) đã được thành lập như một nhánh dưới của SCIO, với mục đích hướng dẫn và giám sát kiểm duyệt Internet.

Tới tháng 11 năm 2013, Trung ương Đảng Cộng sản tuyên bố thành lập một nhóm chiến lược cấp cao, gọi là Nhóm Lãnh đạo Trung tâm An ninh và Thông tin Internet, do Tập Cận Bình đứng đầu. Điều này cho thấy mối quan tâm đặc biệt của Tập đối với việc giám sát Internet. Kể từ đây, SIIO đổi tên thành Cơ quan Quản lý Không gian mạng Trung Quốc (CAC), bắt đầu báo cáo trực tiếp việc kiểm duyệt Internet cho nhóm lãnh đạo.

Trong khi CAC nổi lên như một cơ quan trung ương để kiểm duyệt trực tuyến, thì các nhà cung cấp dịch vụ internet vẫn bị ảnh hưởng bởi các quyết định pháp lý từ các cơ quan chính phủ khác, nhất là SAPPRFT và Bộ Văn hóa, khi hai cơ quan này có thể ra các văn bản trực tiếp điều chỉnh hành vi của nhà cung cấp mạng.

Ngoài ra, các công ty internet cũng phải tuân thủ các chỉ thị do Phòng Tuyên truyền Trung ương ban hành, một cơ quan trực thuộc đảng Cộng sản.

Nhà chức trách tuy nhận ra rằng các cơ quan quản lý internet đang chồng chéo quyền hạn lên nhau, song họ coi đây là cách để các cơ quan này phải dè chừng lẫn nhau và rồi phải tiến hành kiểm duyệt khắt khe hơn.

Với hàng chục luật liên quan đến việc kiểm soát internet, Trung Quốc đã tạo nên một khuôn khổ pháp lý vững chắc để phát huy tối đa việc kiểm duyệt bằng công nghệ.

Năm 2000, Hội đồng Nhà nước đã ban hành các Biện pháp Quản lý các Dịch vụ Thông tin Internet, theo đó sẽ áp đặt các biện pháp trừng phạt lên các nhà cung cấp dịch vụ khi “sản xuất, hỗ trợ sản xuất, phát hành, hoặc phát sóng” những thông tin theo một danh sách mơ hồ. Có thể kể ra một vài thông tin  xử phạt trong danh sách này, như “lật đổ chính quyền”, “gây nguy hiểm cho tính toàn vẹn của sự thống nhất đất nước”, “làm tổn hại đến danh dự hoặc lợi ích của quốc gia”, hay “làm gián đoạn tình đoàn kết của nhân dân”.

“Uh oh. Anh ta tìm kiếm từ khoá ‘nhân quyền’ quá nhiều lần”. Tranh: Nicholson.

Vậy là, dưới áp lực từ các điều luật mơ hồ này, giới công ty internet ở Trung Quốc phải “tự kiểm duyệt”, theo dõi và rà soát người dùng của họ một cách chặt chẽ hơn bao giờ hết.

Trong vài năm qua, khung pháp lý này thậm chí còn liên tục được nâng cao, song song với tốc độ phát triển của công nghệ kiểm duyệt của nhà nước.

Điển hình, nhà hoạt động Zhang Guanghong đã bị bắt vào mùa thu năm ngoái khi chia sẻ một bài báo với một nhóm bạn bè trong và ngoài Trung Quốc chỉ trích Tập Cận Bình, thông qua ứng dụng Whatsapp. Rõ là đây là ứng dụng của Mỹ, thuộc sở hữu của Facebook mà hầu như không ai sử dụng ở Trung Quốc.

Không ai biết được chính quyền Trung Quốc tiếp cận thông tin này bằng cách nào, vì Facebook không có mặt tại Trung Quốc, còn Whatsapp thì tự nhận là có khả năng mã hóa tin nhắn một cách hết sức bảo mật.

Bộ luật Hình sự của Trung Quốc cũng bao hàm một loạt các tội mơ hồ như “phá hoại chủ quyền quốc gia” hay “lật đổ chính quyền nhân dân”, kéo theo hình phạt tù lên đến hàng chục năm. Trong thực tế, các điều luật này được đem ra áp dụng để chống lại những người bất đồng chính kiến và các nhóm thiểu số. Tội phỉ báng được quy định tại điều 246 của Bộ luật Hình sự cũng mơ hồ không kém, và nó còn áp dụng cho cả các phát biểu trên mạng. Ngoài ra, cáo buộc “cãi vã và gây rối” trong điều 293 của luật này cũng được chính quyền sử dụng để tấn công các phát ngôn chống đối trên internet.

Cụ thể, vào năm 2013, Tòa án nhân dân tối cao Trung Quốc đã ra một phán quyết rằng “các tin nhắn hoặc bài viết trên mạng có thể bị coi là vi phạm pháp luật ‘nghiêm trọng’ nếu nội dung sai phạm được nhấp vào hơn 5.000 lần hoặc được chia sẻ hơn 500 lần”. Hình phạt cho tội này lên tới ba năm tù.

Khắt khe hơn, vào tháng 5 năm ngoái, CAC phát hành một bộ quy tắc quản lý, theo đó chỉ các cổng thông tin trực tuyến được chính phủ phê duyệt mới được phép xuất bản hợp pháp các báo cáo hoặc các bình luận. Đây không khác gì một lệnh cấm, rằng công dân không được sử dụng mạng xã hội để báo cáo hoặc phân tích các diễn biến chính trị, thiên tai, hoặc bất cứ sự kiện chính trị nào mà chính quyền có thể quy là nhạy cảm.

Không chỉ vậy, CAC còn ban hành Quy định quản lý dịch vụ Internet, yêu cầu nhà cung cấp dịch vụ phải cắt mạng của những ai không xác minh danh tính bằng số điện thoại, nhận dạng, chứng minh thư. Cùng với đó, người dùng sẽ được xếp hạng về mức độ tuân thủ các quy định của nhà nước, và chính quyền có quyền truy cập vào các xếp hạng này.

Từ năm 2012, Sina Weibo đã là ứng dụng đầu tiên cập nhật hệ thống xếp hạng. Người dùng sẽ có 80 điểm, và nếu bài đăng của họ vi phạm các nguyên tắc kiểm duyệt thì họ sẽ bị trừ điểm dần dần.

Những hệ thống này không chỉ nhằm kiểm soát hành vi con người, mà còn mang đầy tham vọng trong việc theo dõi tư tưởng công dân bằng điểm số, từ đó liên kết điểm số này với các phúc lợi xã hội mà công dân có thể nhận được. Chẳng hạn, nếu điểm thấp, một công dân có thể bị đóng tài khoản ngân hàng, không được kinh doanh thương mại, không được đi tàu lửa và mua vé máy bay, vân vân. Chính những nỗi lo sợ bị cô lập khỏi xã hội như vậy sẽ triệt tiêu mầm mống tự do trong mỗi công dân.

Người dùng Internet tại Trung Quốc bị chính phủ chấm điểm. Ảnh: Getty.

3. “Chủ quyền không gian mạng”

Nhìn chung, luật pháp Trung Quốc được thiết kế để đảm bảo cái gọi là “chủ quyền không gian mạng” của quốc gia, tức là kiểm soát không gian mạng bên trong biên giới. Những cải cách quan liêu gần đây dưới chính quyền Tập Cận Bình đã cho phép chính quyền thúc đẩy mục tiêu này mạnh mẽ hơn, và nghiêm trọng hơn.

Trong khi cả thế giới đang ngày càng lo ngại về sự lây lan của thông tin sai lạc, về an ninh mạng, và về một hệ thống internet lành mạnh, thì Tập đã đưa ra diễn ngôn về chủ quyền không gian mạng như một giải pháp hợp lý và chu đáo. Đây chính là tầm nhìn từ chối chủ nghĩa toàn cầu của internet, với ý tưởng rằng mỗi quốc gia có quyền định hình và kiểm soát internet trong biên giới riêng của mình.

Ý thức hệ này được lồng ghép vào trong Luật An ninh mạng, đã đi vào hiệu lực từ tháng 6 năm 2017.

Trên danh nghĩa “chủ quyền”, các nhà chức trách đã coi luật này là một nỗ lực nhằm đảm bảo an ninh thông tin và bảo vệ lợi ích quốc gia. Họ cũng lập luận rằng luật này giúp bảo vệ sự riêng tư của cá nhân bằng cách yêu cầu các công ty phải đưa ra các biện pháp bảo vệ dữ liệu.

Song thực sự, Luật An ninh mạng lại áp đặt nghĩa vụ kiểm duyệt lên các công ty mạng mạnh mẽ hơn bao giờ hết.

Điều 12 của luật cấm các cá nhân sử dụng internet để thực hiện các hoạt động mơ hồ như “gây nguy hiểm cho an ninh quốc gia”, khi mà khoản cấm đoán này đã tồn tại trong Bộ luật Hình sự. Điều 47 lại buộc các nhà mạng phải ngăn chặn việc lan truyền các hành động bất hợp pháp đó, và công ty nào vi phạm có thể bị phạt tới 80.000 đô-la. Thậm chí, đối với những nhân viên công ty chịu sai phạm cá nhân, họ có thể bị phạt 15.000 đô-la, tương đương với mức lương cả năm của một người trung lưu ở Trung Quốc.

Chính quyền nước này không nói suông. Vào tháng 8 năm 2017, cả Tencent, Weibo, Baidu đều bị điều tra và phạt tiền.

Một khía cạnh khác đáng chú ý của Luật An ninh mạng là, nó buộc các công ty nước ngoài phải lưu trữ dữ liệu của người dùng Trung Quốc trên các máy chủ đặt tại Trung Quốc, và dĩ nhiên chính quyền có thể can thiệp vào hệ thống dữ liệu này. Đây là một phần quan trọng của ý tưởng “chủ quyền trên mạng”. Công ty nào không tuân thủ có thể bị phạt tới 150.000 đô-la và đối mặt với án phạt hình sự. Các công ty nước ngoài đầu tư vào Trung Quốc, theo đó, đang phải chịu áp lực rất lớn cả về pháp lý lẫn kinh doanh và đạo đức nghề nghiệp.

Gã khổng lồ thương mại điện tử Amazon cũng phải đặt một số lượng lớn máy chủ của mình ở Trung Quốc. Ảnh: Digital Commerce 360.

***

Vượt tường lửa bất thành

Trước kia, Ultrasurf, Psiphon và Freegate là các chương trình phần mềm phổ biến cho phép người dùng Trung Quốc vượt tường lửa. Thế nhưng hàng loạt chương trình này đã bị đội ngũ có tay nghề của Trung Quốc bẻ gãy vào năm 2015.

Về sau, nếu các “dân cư mạng” Trung Quốc muốn đọc được tin tức từ nhiều báo nước ngoài hoặc truy cập vào các trang web bị chặn, thì cách hữu dụng nhất và cũng duy nhất chính là sử dụng mạng ảo VPN.

Song giờ đây, những nỗ lực vượt tường lửa đã bị ngăn chặn tức thời. Vào tháng 1 năm 2017, Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin của Trung Quốc ra tuyên bố yêu cầu tất cả các nhà cung cấp VPN phải được chính phủ phê duyệt. Những nhà cung cấp VPN trái phép sẽ bị đóng cửa.

Trong suốt mùa hè năm ngoái, nhiều nhà cung cấp VPN nổi tiếng ở Trung Quốc như Green VPN và VPN Haibei đã tạm ngưng dịch vụ sau khi nhận được thông báo từ các phòng ban chính phủ.

Tới tháng 7 năm 2017, Bloomberg đưa tin rằng chính phủ Trung Quốc đã ra lệnh cho ba công ty viễn thông lớn là China Mobile, China Unicom, và China Telecom chặn hoàn toàn quyền truy cập VPN, và lệnh này sẽ đi vào hiệu lực vào năm 2018. Cũng trong tháng 7, Apple tuyên bố xóa hàng trăm VPN từ App Store ở Trung Quốc.

Cuối năm ngoái, một người tên là Wu Xiangyang đến từ khu tự trị Quảng Tây đã bị kết án năm năm rưỡi tù giam vì bán VPN không có giấy phép. Song đây chỉ là một trong số rất nhiều trường hợp tương tự.

Người Trung Quốc đang bị đặt vào một tình thế bức bách hơn bao giờ hết. Đáng nguy là, tình cảnh thê thảm này rất có thể chính là một tương lai mơ mịt cho chính cư dân mạng Việt Nam chúng ta, khi chính quyền Việt Nam lúc nào cũng chăm chăm học theo những trò xảo thuật của quốc gia phương Bắc.