Chủ nghĩa bản thổ Hong Kong: Ngọn cờ mới của phong trào dân chủ xứ cảng – Kỳ 2

Nghiên cứu lịch sử phong trào dân chủ Hong Kong cho chúng ta thấy rằng công cuộc nuôi nấng tinh thần dân chủ tại Hong Kong thường gắn liền với công cuộc định hình và vun đắp bản sắc/căn tính dân tộc (national identity) của chính người dân Hong Kong.

• Kỳ 1

Thế hệ những người hoạt động dân chủ đầu tiên của Hong Kong trong những năm 1980 chọn một căn tính nửa sắc tộc nửa công dân.

Họ tự xem mình là người Trung Quốc về sắc tộc, nhưng họ lại thích thực hành dân chủ kiểu Anh (trực tiếp bầu ra người lãnh đạo khu vực, tự làm luật quản lý xã hội) và không sùng bái chủ nghĩa cộng sản như người dân Trung Hoa lục địa.

Theo đó, họ tạo ra một tiếng kèn tập kết, một ngọn cờ cho phong trào dân chủ Hong Kong dựa trên chủ nghĩa yêu nước dân chủ.

Tới cuối thập niên 2000, do thất bại của phong trào dân chủ Hong Kong trong việc mở rộng dân chủ trong giai đoạn hậu thuộc địa, tiếng kèn tập kết dựa trên chủ nghĩa yêu nước dân chủ này dần yếu đi và không còn tập hợp được phong trào dân chủ Hong Kong nữa.

Các nghiên cứu của Veg (2017) và Kaeding (2017) về phong trào dân chủ Hong Kong cho thấy một tiếng kèn tập kết mới đang vang lên: Chủ nghĩa bản thổ (localism).

Nguồn gốc chủ nghĩa bản thổ (localism) Hong Kong

Chủ nghĩa bản thổ Hong Kong có một gốc gác khá hiền hòa: phong trào bảo vệ các di tích lịch sử địa phương.

Khi Hong Kong bị cuốn vào cơn lốc phát triển địa ốc thời hiện đại đầu những năm 2000, ngày càng có nhiều các tòa nhà, địa điểm di tích lịch sử từ thời thuộc địa có nguy cơ bị phá bỏ.

Nhiều người Hong Kong không muốn rũ bỏ quá khứ dễ dàng như vậy. Họ tập trung thành những hội nhóm dân sự chuyên đi vận động bảo vệ các tòa nhà cổ và các địa điểm có giá trị lịch sử. Họ chống lại các doanh nghiệp địa ốc khổng lồ của Hong Kong, những kẻ có đủ tiền để mua truyền thông và ảnh hưởng đến chính quyền.

Một trong những nhóm nổi bật nhất là nhóm Bản Thổ Hành Động (Local Action -本土行動) bao gồm các trí thức, nhà báo và các sinh viên hoạt động xã hội. Các hoạt động tích cực của nhóm này khiến cho khái niệm bản thổ dần xuất hiện nhiều hơn trong công luận Hong Kong.

Sang đến năm 2008, một giới hoạt động quan tâm đến các vấn đề bản thổ đã hình thành bao gồm nhiều trí thức và nhà báo có tiếng. Họ cùng phối hợp xuất bản một tờ tạp chí mang tên Bản Thổ Luận Thuật (Journal of Local Discourse – 本土論述).

Mục đích của tạp chí này là cổ vũ việc bảo vệ các di tích lịch sử, vận động chống lại “bá quyền” của giới đầu tư địa ốc Hong Kong, và phơi bày các câu kết thông đồng giữa giới tài phiệt địa ốc với chính quyền Hong Kong.

Tờ Bản Thổ Luận Thuật cùng một số diễn đàn khác trên mạng internet trở thành những diễn đàn mở cho người dân Hong Kong chia sẻ, thảo luận và tranh luận rộng rãi về chủ đề bản thổ: người Hong Kong nên đối xử thế nào với các di sản lịch sử của mình, bao gồm cả các di sản thừa hưởng từ thời thuộc địa Anh?

Xuất phát từ các di sản vật thể như tòa nhà, bến cảng cổ, dần dần các tranh luận về chủ đề bản thổ của người Hong Kong mở rộng sang các di sản phi vật thể: văn hóa địa phương, văn hóa chính trị.

Các hoạt động tranh luận, tìm hiểu sâu về các di sản lịch sử này giúp cho người Hong Kong ngày càng nhận ra căn tính địa phương (local identity) xuất phát từ lịch sử riêng của Hong Kong khác biệt với căn tính địa phương của người dân Trung Hoa đại lục như thế nào.

Người biến các tranh luận về bảo tồn di sản lịch sử và căn tính địa phương này thành chủ nghĩa bản thổ (localism) – như một tư tưởng chính trị – là một nhà dân tộc học người Hong Kong có gốc gác di dân đại lục. Ông tên là Trần Vân Căn (Chin Wan-kan).

Năm 2011, Trần Vân Căn tự xuất bản một cuốn sách nêu triết lý riêng của ông về Hong Kong như một thành bang (Hong Kong as a city-state).

Triết lý này cho rằng Hong Kong là một thành bang với căn tính riêng, tách biệt với Trung Hoa lục địa. Trần Vân Căn cổ vũ cho việc Hong Kong phải vùng thoát khỏi ảnh hưởng kinh tế – chính trị của Bắc Kinh, và người Hong Kong phải ưu tiên các quyền lợi của chính người Hong Kong.

Từ quan điểm triết lý đó, Trần Vân Căn cũng công kích mục tiêu “dân chủ hóa toàn Trung Hoa” của những người hoạt động dân chủ thuộc thế hệ những năm 1980. Ông cho rằng Hong Kong cần tự dân chủ hóa chứ không thể chờ đợi Trung Hoa đại lục.

Trong một bài viết trên tờ Bản Thổ Luận Thuật năm 2012, Trần Vân Căn giải thích lý thuyết thành bang Hong Kong của mình từ lăng kính thuộc địa hóa (colonization).

Ông tranh luận rằng Hong Kong có một nền văn hóa riêng biệt hình thành từ hỗn hợp các ảnh hưởng Trung Hoa cổ điển và ảnh hưởng phương Tây. Văn hóa đó khác biệt với văn hóa Trung Hoa đại lục hiện đại.

Chính phủ Bắc Kinh là một thế lực mới đang tìm cách thuộc địa hóa Hong Kong bằng cách dần dần xóa đi văn hóa riêng biệt đó của Hong Kong và đồng hóa người Hong Kong thành người Trung Hoa đại lục.

Không như những kẻ đế quốc thực dân Anh cũ, nhà cầm quyền Bắc Kinh không có văn hóa ủng hộ dân chủ và tôn trọng luật pháp. Trong khi đó, văn hóa ủng hộ dân chủ và tôn trọng luật pháp qua lịch sử đã ăn sâu vào bản tính của người dân Hong Kong.

Theo đó, chính Bắc Kinh là mối hiểm họa lớn nhất đe dọa xóa bỏ căn tính bản thổ của người dân Hong Kong. Mất căn tính bản thổ đó, người dân Hong Kong cũng đồng thời mất luôn những quyền lợi kinh tế và chính trị quan trọng.

Nạn người Trung Hoa đại lục di dân tràn lan sang Hong Kong đã là một chủ đề nóng trên công luận từ trước đó. Ông Trần Vân Căn chất vấn: những người di dân mới đó có chấp nhận ủng hộ dân chủ, tôn trọng luật pháp như người Hong Kong không?

Tình trạng di dân tràn lan đó buộc bản thân mỗi người Hong Kong phải xem lại các nguyên tắc về quyền công dân của cộng đồng mình, và phải tự ý thức được rằng họ là những công dân của một thành bang riêng biệt có truyền thống văn hóa chính trị đặc thù. Các công dân của thành bang đó phải có quyền tự chủ và tự trị theo đúng văn hóa chính trị bản thổ.

Trần Vân Căn đẩy tranh luận đi xa hơn, bằng cách nhấn mạnh rằng quyền lợi của người Hong Kong và quyền lợi của “chính quyền thực dân mới” Trung Quốc đang đi ngược nhau: các chính sách hòa nhập kinh tế và đồng hóa xã hội của chính quyền Trung Quốc đang chỉ làm lợi cho người dân Trung Hoa đại lục.

Các ý tưởng từ bài viết trên Bản Thổ Luận Thuật của ông Trần Vân Căn nhanh chóng được lan truyền rộng rãi trên mạng Facebook tại Hong Kong trong năm 2012.

Sau đó, các ý tưởng này được hào hứng tiếp nhận và được liên tục áp dụng, diễn giải lại bởi nhiều hội nhóm cổ vũ tinh thần bảo vệ bản thổ Hong Kong vốn cũng đang mọc lên như nấm trong cùng thời kỳ.

Có thể hiểu tại sao các ý tưởng của Trần Vân Căn lan rộng và có sức ảnh hưởng lớn như thế.

Thực tế là Hong Kong của những năm đầu thập niên 2010 đang phải đối mặt với một loạt các vấn đề “cơm áo gạo tiền” có nguyên nhân từ người dân Trung Hoa đại lục: tình trạng người đại lục nhập cư tràn lan tranh giành công việc và chỗ ở với người dân địa phương; tình trạng người đại lục sang Hong Kong sinh con, hưởng trợ cấp xã hội nhưng không đóng góp gì cho địa phương; tình trạng người đại lục mượn cớ du lịch sang Hong Kong mua hàng hóa hàng loạt để mang về đại lục bán, dẫn đến việc khan hiếm hàng hóa ở Hong Kong; giá thuê mua bất động sản ở Hong Kong tăng chóng mặt do đầu tư đến từ Trung Hoa đại lục.

Trong khi đó, chính quyền cộng sản Bắc Kinh không chỉ hài lòng với việc chi phối nền chính trị và truyền thông của Hong Kong.

Năm 2011, dưới sức ép từ Bắc Kinh, chính quyền Hong Kong đưa ra đề xuất thay đổi chương trình giáo dục để tiến tới việc đề cao một thứ “giáo dục ái quốc” (patriotic education) tán dương chủ nghĩa cộng sản và chủ nghĩa dân tộc theo quan điểm của Bắc Kinh.

Vừa bị di dân Trung Hoa đại lục bủa vây trong cuộc sống hằng ngày, vừa bị chính quyền Trung Quốc bủa vây trong cả chính trị, kinh tế, lẫn giáo dục, một cảm giác bất an do bị đè nén và chèn ép đã hình thành trong cộng đồng người dân Hong Kong bản địa.

Chủ nghĩa bản thổ Hong Kong xuất phát từ các ý tưởng của Trần Vân Căn đã giúp nhiều người dân Hong Kong gọi tên được cái cảm giác bị đè nén và chèn ép đó: họ đang bị chính quyền Trung Quốc đồng hóa bằng nhiều cách.

Để thoát khỏi sự đồng hóa đó, họ phải tìm về một bản sắc/căn tính dân tộc dựa trên bản thổ Hong Kong, dựa trên gốc gác lịch sử thuộc địa đặc trưng của vùng đất nơi họ sinh sống.

Chủ thuyết bản thổ Hong Kong của Trần Vân Căn cũng đã đưa ra một căn tính dân tộc như thế: Dân tộc Hong Kong là những công dân Hong Kong ủng hộ dân chủ, tôn trọng luật pháp, tích cực tham gia bảo vệ và dựng xây cộng đồng mình.

Tác động của chủ nghĩa bản thổ (localism) tới phong trào dân chủ Hong Kong

Bản chất chủ nghĩa bản thổ Hong Kong không hề hoàn toàn tốt đẹp.

Đã có nhiều phân tích cho thấy nó mang các mầm mống của tinh thần bài ngoại (xenophobia), của chủ nghĩa sô-vanh hiếu chiến với người ngoại quốc, và của thuyết trọng nội khinh ngoại (nativism) xem người Hong Kong về bản chất là cao quý hơn người dân Trung Hoa lục địa.

Tuy nhiên, nhìn nhận được sức mạnh tập hợp ủng hộ quần chúng của chủ nghĩa bản thổ, giới hoạt động dân chủ thế hệ trẻ của Hong Kong đã biết “lựa cơm gắp mắm”, chọn lọc các yếu tố tích cực nhất của chủ nghĩa bản thổ trong khi từ chối các yếu tố tiêu cực nhất.

Từ năm 2012, giới hoạt động chính trị trẻ của Hong Kong bắt đầu nhiệt tình tiếp nhận và tranh luận chủ nghĩa bản thổ của Trần Vân Căn.

Nhiều người trong số đó trở thành những nhà hoạt động sinh viên và nhà hoạt động dân chủ tham gia lãnh đạo phong trào Dù Vàng diễn ra từ tháng 9 đến tháng 12 năm 2014.

Không phải là tình cờ khi trước đó, vào tháng 2 năm 2014, tờ tạp chí Undergrad của Liên đoàn Sinh viên Đại học Hong Kong cho xuất bản một số chuyên đề về vận mệnh của dân tộc Hong Kong (“The Hong Kong nation/people: deciding its destiny”).

Trong số chuyên đề đó, các tác giả – những sinh viên đại học tuổi còn đôi mươi – đã mạch lạc thảo luận và áp dụng thuần thục các khái niệm xã hội học mà bạn đọc đã được làm quen từ bài trước: thuyết “cộng đồng tưởng tượng” của Benedict Anderson và các khái niệm căn tính sắc tộc/căn tính công dân của Anthony D. Smith.

Họ kết luận:

Cái quan điểm xem người Hong Kong là người Trung Quốc vì có chung nguồn gốc sắc tộc không còn sức nặng nữa.

Cả xã hội Hong Kong đang tự tái tạo lại (reconstructing) một căn tính Hong Kong mới, dựa trên nền tảng xã hội dân sự (civil society) mạnh mẽ của Hong Kong, và dựa trên một chủ thể tính (subjectivity) mà người dân Hong Kong cùng chia sẻ.

Khi tái tạo lại căn tính Hong Kong đó, người dân sẽ tránh đi vào lối mòn chủ nghĩa dân tộc phân biệt chủng tộc.

Người dân Hong Kong sẽ xác định căn tính của mình không phải bằng máu mủ màu da, mà bằng các giá trị chung (values), bao gồm tinh thần dân chủ (democracy).

Chủ nghĩa dân tộc của người Hong Kong sẽ là một chủ nghĩa dân tộc mang tính công dân (civic nationalism).

Phong trào Dù Vàng diễn ra vài tháng sau đó đã được các nhà nghiên cứu xem là một phong trào huy động cả xã hội Hong Kong cùng khẳng định lại căn tính của mình.

Căn tính đó là của một cộng đồng công dân (civic community) đang đoàn kết cùng đòi quyền tự quyết (self-determination) thông qua quyền phổ thông đầu phiếu để bầu ra người lãnh đạo.

Một phiên bản chủ nghĩa bản thổ tích cực đã trở thành một tiếng kèn tập kết mới cho  phong trào dân chủ Hong Kong vốn đang hụt hơi và mất phương hướng:

“Chúng ta là dân tộc Hong Kong, có truyền thống hoạt động công dân với tinh thần dân chủ. Chúng ta đang đấu tranh vì một Hong Kong tự chủ và dân chủ”.

Một bản sắc/căn tính dân tộc mới đã được lựa chọn ở đây: cái căn tính dân tộc dựa trên sắc tộc (ethnic national identity) dính dáng đến Trung Hoa đã được thay thế bằng một căn tính dân tộc dựa trên quyền và nghĩa vụ công dân (civic national identity). Mục tiêu dân chủ hóa cũng đã được chuyển về Hong Kong, thay vì cả nước Trung Quốc.

Theo các phân tích của Veg (2017) và Kaeding (2017), các đảng chính trị mới do các nhà hoạt động sinh viên, những lãnh đạo trong phong trào Dù Vàng thành lập để tranh cử vào Hội đồng Lập pháp năm 2016, đều là những đảng phái theo đuổi chủ nghĩa bản thổ (localist). Ví dụ như đảng Demosisto của các nhà hoạt động Joshua Wong (Hoàng Chi Phong) và Nathan Law.

Trong cuộc bầu cử năm 2016, các ứng cử viên theo chủ nghĩa bản thổ giành được đến 19% số phiếu bầu từ người dân Hong Kong. Việc này xác nhận các lực lượng theo chủ nghĩa bản thổ đã trở thành một thế lực “có số má” trong chính trường Hong Kong.

Hiện các ứng cử viên mang tư tưởng bản thổ đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 2016 đều đã bị chính quyền Hong Kong tước tư cách dân biểu hồi đầu năm 2017 do “tuyên thệ không đúng cách”.

Tuy nhiên, vẫn có nhiều dấu hiệu từ xã hội Hong Kong cho thấy chủ nghĩa bản thổ sẽ tiếp tục là tiếng kèn tập kết vang vọng của phong trào dân chủ Hong Kong.

Một kết quả khảo sát dân ý của trường Đại học Hong Kong năm 2018 cho thấy có đến 83% người dân Hong Kong được hỏi tự nhận họ là “người Hong Kong”, trong khi chỉ có 56.3% tự nhận là “công dân nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Trung Hoa”.

Khoảng hai triệu người được cho là đã xuống đường biểu tình chống Dự luật Dẫn độ hôm 16/6/2019.

Trong số đó, có bao nhiêu người ủng hộ chủ nghĩa bản thổ Hong Kong? Hy vọng rồi sẽ có một kết quả khảo sát dân ý khác cho chúng ta biết điều đó.

—

Tài liệu tham khảo:

• Identity concepts of young political parties in Taiwan and Hong Kong after the Sunflower and Umbrella Movements: The cases of the New Power Party and Demosisto (Anna Schiller)
• The Rise of “Localism” and Civic Identity in Post-handover Hong Kong: Questioning the Chinese Nation-state (Sebastian Veg)
• The Rise of “Localism” in Hong Kong (Malte Philipp Kaeding)
• The Growth of “Localism” in Hong Kong A New Path for the Democracy Movement? (Ying-ho Kwong)
• Những cộng đồng tưởng tượng: Một số suy nghĩ về nguồn gốc và sự lan truyền của chủ nghĩa dân tộc (Phạm Quang Minh)

—

Từ khóa:chủ nghĩa bản thổ: localism (n)
bản sắc/căn tính dân tộc: national identity (np)
chủ nghĩa dân tộc: nationalism (n)
quyền công dân: civic rights (np)
nghĩa vụ công dân: civic duties (np)
nhà hoạt động: activist (n)
nhà hoạt động, đấu tranh cho quyền chính trị: political activist (np)
phong trào dân chủ: democracy movement (np)
việc tham gia các hoạt động dân sự: civic engagement (n)
biểu tình: to protest/demonstrate (v)