Khi tẩy chay hàng hóa trở thành một mệnh lệnh đạo đức

Ngày 18 tháng 9 năm 2019, một kênh Youtube khá nhỏ mang tên “War on Fear” đăng tải một đoạn phim thu lại từ Google Earth với cảnh hàng chục người đàn ông Duy Ngô Nhĩ đầu mới cạo trọc, bịt mắt, và hai tay bị trói quặt ra sau, bị các nhân viên công lực Trung Quốc áp tải từ một nhà ga xe lửa. Chuyên gia phân tích vệ tinh Nathan Ruser thuộc Viện Chính sách Chiến lược Úc khẳng định đoạn video này hoàn toàn không bị tạo dựng hay chỉnh sửa. Ông còn xác định được thời điểm trong đoạn phim vào khoảng giữa tháng Tư và tháng Tám năm 2018 tại một nhà ga ở phía Tây thành phố Korla (âm Hán Việt là Khổ Nhĩ Lặc, thành phố lớn thứ hai của Tân Cương).

Đoạn video 1 phút 45 giây, ít nhiều làm người ta liên tưởng đến cảnh những người Do Thái bị tống vào trại tập trung của phát-xít Đức, nhanh chóng lan truyền trên thế giới qua các hãng thông tấn lớn. Bộ trưởng Ngoại giao Úc Marise Payne lên án hành động của lực lượng chấp pháp Trung Quốc trong đoạn video là “kinh hoàng” và “vô cùng ghê tởm”. Dư luận trên thế giới  (hay ít nhất là những người còn coi “nhân quyền” có chút ký lô để quan tâm) chờ đợi những đòn sấm sét giáng xuống chính quyền Trung Quốc – nhất là từ chính quyền Mỹ, mà nhiều người vẫn thích gắn cho cái mác “thế thiên hành đạo”.

Tuy nhiên sau nhiều ngày chờ đợi, “sấm sét” chỉ lẹt đẹt như pháo chuột dưới hình thức hạn chế visa cho các quan chức Trung Quốc “có liên quan đến việc ngược đãi, áp chế các cộng đồng thiểu số Hồi giáo ở Tây Bắc Trung Quốc như người Duy Ngô Nhĩ, Kazakh”, và việc đưa 28 cơ quan “có liên quan” tới các hành vi áp chế này vào “danh sách đen”. Tuy nhiên ngay cả những người “cuồng Trump” nhất cũng phải thừa nhận rằng đòn trừng phạt này chẳng qua chỉ là một chiêu trò trong chiến tranh thương mại Trung – Mỹ, hay nói cách khác, những người Duy Ngô Nhĩ đáng thương đang được dùng làm cái cớ cho một đòn tấn công kinh tế và sự thực đáng buồn là “nhân quyền” không hề là cái mà các ông lớn trên thế giới mấy quan tâm.

Sự việc có vẻ sẽ chìm vào quên lãng cùng những tiếng thở dài như nó đã và đang xảy ra hàng ngày trên thế giới cho tới ngày một bài viết xuất hiện trên hàng loạt báo Úc và mang lại niềm tin cũng như một định hướng mới cho phong trào đấu tranh vì nhân quyền trên thế giới. Bài báo lần đầu tiên xuất hiện trên trang điện tử ABC News với tựa đề “Cotton On và Target của Úc dừng thu mua bông vải từ Tân Cương trên cơ sở những quan ngại về nhân quyền” Theo bài báo này, Cotton On và Target, hai hãng quần áo lớn của Úc, sau khi chương trình Four Corners vạch trần việc những người Hồi giáo Duy Ngô Nhĩ bị dồn vào các trại tập trung, đã tiến hành điều tra nội bộ về các chuỗi cung ứng nguyên liệu bông vải từ Trung Quốc và cụ thể từ Tân Cương qua các nhà thầu cung ứng Trung Quốc. Sau khi xem xét và đánh giá kết quả điều tra, cả Cotton On và Target đều nhanh chóng quyết định đình chỉ việc nhập nguyên liệu bông vải có nguồn gốc từ Tân Cương, mặc dù việc tìm nguồn hàng thay thế là khó khăn và khả năng cao là giá cả sẽ đội lên nhiều làm suy giảm khả năng cạnh tranh trên thị trường của Cotton On và Target vốn chủ yếu nhắm vào các mặt hàng giá rẻ.

Theo chân Cotton On và Target, hàng loạt nhãn hiệu quần áo nổi tiếng khác của Úc và chi nhánh tại Úc của các hãng đa quốc gia như Jean West, Dangerfield, H&M, Ikea hay Just Group đã và đang tiến hành thanh sát nguồn bông vải nhập khẩu từ Trung Quốc nhằm tìm hiểu liệu chăng những bông vải này là thành quả, hay ít nhiều liên quan, đến việc cưỡng bức lao động của chính quyền Trung Quốc đối với người Duy Ngô Nhĩ và các nhóm thiểu số Hồi giáo ở Tây Bắc Trung Quốc. Những công ty này tuyên bố họ có thể sẽ tham gia tẩy chay nguyên liệu bông vải từ Tân Cương nếu xác định được các nhà cung ứng có liên quan, dù là gián tiếp, đến việc cưỡng bức lao động đối với cộng đồng thiểu số Hồi giáo.

Mặc dù Úc và Trung Quốc đang có những căng thẳng nhất định về chính trị, động thái này của những hãng quần áo không thể có động cơ chính trị nào vì họ là những doanh nghiệp tư nhân, không hề chịu sự điều khiển nào của chính quyền Úc. Là doanh nghiệp có nghĩa là mục tiêu chính của họ là lợi nhuận. Tuy nhiên, những công ty này đã không đặt lợi nhuận lên trên những điều mà nhiều chính khách đã và đang “lót xuống ghế mà ngồi”: nhân quyền và đạo đức.

Hành động “tẩy chay” của Cotton On và Target mang tính tiên phong mặc dù không hoàn toàn sáng tạo. Trong cuộc chiến vì môi trường sinh thái, rất nhiều nhà sản xuất đã phát triển các dòng sản phẩm “thân thiện với môi trường” (eco-friendly), từ quần áo, xe cộ, đến cuộn giấy vệ sinh và chai nước rửa chén. Hiển nhiên những nhà sản xuất này phải chấp nhận mạo hiểm khi các sản phẩm “xanh” có giá thành vượt trội so với các sản phẩm cùng loại. Tuy nhiên, dần dần các sản phẩm eco-friendly càng có chỗ đứng vững chắc khi ngày càng nhiều người quan tâm đến môi trường và sẵn sàng trả thêm tiền để mua các sản phẩm này.

Khái niệm các mặt hàng eco-friendly còn được mở rộng hơn với khái niệm sản phẩm ethical, nghĩa là những sản phẩm mà nhà sản xuất phải đảm bảo tính đạo đức trong sản xuất, đảm bảo việc sản xuất, sử dụng, cũng như thải loại sản phẩm không gây bất kỳ tác hại nào cho môi trường cũng như xã hội. Rõ ràng, chúng ta đã rất “đạo đức giả” khi suốt ngày kêu than về thảm họa môi trường nhưng vẫn dứt khoát không chịu bỏ thêm vài đồng cho một sản phẩm an toàn cho môi trường. Một bước đi xa hơn nữa, nhiều người tiêu dùng không chỉ “chuộng” hàng eco-friendly mà còn tẩy chay những hàng hóa có ảnh hưởng xấu tới môi trường (trong quá trình sản xuất và sau khi sử dụng). Hành động này thường được biết dưới cái tên “tẩy chay mang tính đạo đức” (moral boycott).

Trở lại câu chuyện của chúng ta, Cotton On và Target đang là những nhà tiên phong trong ngành công nghiệp quần áo chọn chỗ đứng cho mình trong cuộc chiến nhân quyền, một cuộc chiến không kém phần quyết liệt và khẩn cấp so với cuộc chiến vì môi trường sinh thái. Theo các nguồn tin của Liên Hiệp Quốc, có ít nhất một triệu người Duy Ngô Nhĩ đang bị giam giữ trong các trại cải tạo lao động tại Tân Cương, với cùng một tội danh “là người Duy Ngô Nhĩ”. Những người này bị cưỡng bức lao động trong các nhà máy ở Tây Bắc Trung Quốc với đe dọa rằng họ sẽ bị tống vào tù nếu không chịu làm. Chính quyền Trung Quốc đã có một kế hoạch hoàn hảo trong việc biến “rác” (người Duy Ngô Nhĩ) thành “vàng”.

Chúng ta biết điều đó từ rất lâu trước khi đoạn video nói trên được tung lên mạng. Chúng ta đều hiểu các nước đang phát triển thu hút đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực sản xuất vì một trong những nguyên nhân quan trọng nhất là các doanh nghiệp nước ngoài có thể hạ giá thành sản phẩm đáng kể thông qua việc bóc lột nhân công giá rẻ. Tuy nhiên, không quá nhiều người biết, hoặc quan tâm, đến việc chiếc iPhone trên tay mình hay chiếc xe mình đang lái là sản phẩm của việc bóc lột và chà đạp nhân quyền. Mỗi năm hàng chục công nhân trong các nhà máy của Apple tại Trung Quốc và Đài Loan tự sát vì không chịu đựng nổi điều kiện làm việc quá khắc nghiệt.

Các quốc gia giàu có một mặt lên án chính quyền Trung Quốc không quan tâm đến nhân quyền, một mặt mở rộng cửa nhập hàng Trung Quốc và tung nhà máy vào Trung Quốc để tăng thêm bản sắc quốc tế cho sự chà đạp nhân quyền. Họ có đạo đức giả không? Có quá đi chứ. Còn chúng ta, những người vẫn lên án, cảm thán, thở dài vì sự bất công, vi phạm nhân quyền trong các nhà máy ở các nước đang phát triển, nhưng vẫn mua hàng của họ mà chẳng thèm chau mày, chúng ta có đạo đức giả không? Có quá đi chứ! Chúng ta đang gián tiếp vi phạm nhân quyền!

Úc là một quốc gia với dân số nhỏ (26 triệu) và năng lực sản xuất của các doanh nghiệp cũng không quá lớn. Hành động tẩy chay nguyên liệu bông vải của Cotton On và Target có lẽ không đủ độ nặng để chính quyền Trung Quốc quan tâm. Nhưng nó đã làm người tiêu dùng quan tâm. Thức tỉnh người tiêu dùng trong việc lựa chọn sản phẩm, không chỉ bền, đẹp, hợp thời trang, mà còn phải đáp ứng những tiêu chuẩn về môi trường và đạo đức. Hành động tẩy chay các mặt hàng “phi đạo đức” có lẽ chưa phải một tiếng sét mà chỉ là một tia lửa nhỏ nhưng một tia lửa nhỏ cũng có thể bùng lên thành một đám cháy lớn. Ngạn ngữ Nga có câu “Nếu anh nhổ vào một đốm lửa, nó sẽ tắt. Nếu anh thổi vào nó, nó sẽ bùng lên.” Bạn sẽ lựa chọn gì? Nhổ hay thổi?