Nhiều người ủng hộ thị trường tự do cho rằng nhà nước không nên can thiệp vào giá khẩu trang mà hãy để cho thị trường tự điều chỉnh. Họ muốn để cho “bàn tay vô hình” của thị trường sắp xếp lại mọi thứ, thay vì nhìn thấy “bàn tay hữu hình” của nhà nước nhúng vào.
Tôi cho rằng đây là cách tiếp cận theo hướng cực đoan hóa chủ nghĩa thị trường tự do. Đến cuối cùng, sau hàng thế kỷ phát triển của nhà nước và pháp luật, đã không ai, kể cả những nhà kinh tế học hàng đầu, còn tin vào thị trường tự do tuyệt đối.
Thị trường chỉ có thể tự điều chỉnh nếu thị trường còn lý tính, thường được biết đến trong tiếng Anh với tên gọi Rational Market Theory (hay đôi khi là Efficient Markets Hypothesis). Nói ngắn gọn, thuyết thể hiện một niềm tin mạnh mẽ vào khả năng tiếp cận thông tin và khả năng đưa ra các quyết định hoàn toàn lý tính của những chủ thể tự do tham gia vào thị trường.
Tuy nhiên, cho đến nay, hầu hết những nhà kinh tế học đều buộc phải thừa nhận rằng thị trường sẽ lý tính và làm rất tốt nhiệm vụ điều chỉnh giá cả của mình chỉ khi tồn tại những điều kiện nhất định như về tài nguyên, thời gian, sự ổn định chính trị và quan trọng nhất là giả định về một môi trường thông tin hoàn hảo tuyệt đối.
Những yếu tố này có thể được duy trì không khi đang diễn ra một căn đại dịch khiến cả thế giới lo lắng, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) báo động mức độ cấp cao, di chuyển và giao thương vào vùng dịch bị cô lập hoàn toàn, và Việt Nam thì nằm sát “ổ dịch”?
Tôi dám cá là không.
Một số người cho rằng chỉ cần nhà nước cung cấp đầy đủ thông tin về số lượng khẩu trang có thể sản xuất được, chứng minh năng lực cung cấp khẩu trang dồi dào, người bán tự sẽ mất động cơ để đầu cơ, còn người mua tự mất cơ sở để hốt hoảng, thị trường khẩu trang lại “nên thơ” như thuở ban đầu. Đó chính là một giả định về sự lý tính của các chủ thể trong thị trường.
Nhưng nhu cầu và điều thúc đẩy những chủ thể này hành động như họ đang hành động hiện nay, xin thưa không phải vì thông tin từ chính phủ Việt Nam đưa ra. Có trời mới biết còn bao nhiêu người Việt Nam tin tưởng vào những gì chính phủ tuyên bố. Thứ khiến họ nháo nhào, chen chúc nhau đi mua khẩu trang là thông tin về dịch bệnh ở tầm quốc tế, là kỳ vọng và nỗi lo sợ của họ về tình hình và thời gian kéo dài của dịch bệnh.
Chỉ cần tại Vũ Hán có thông tin số lượng người tử vong gia tăng, chỉ cần con số bệnh nhân ở Singapore tăng lên vài người, chỉ cần xuất hiện thông tin rằng có hiện tượng xuất khẩu vài triệu khẩu trang cho Trung Quốc, không chỉ thị trường Việt Nam, mà thị trường nào trong tình thế địa chính trị tương tự Việt Nam cũng sẽ mất hết lý tính. Kỳ vọng các chủ thể thị trường hành động như những con chữ trong học thuyết cũng đã là phi lý tính rồi.
Câu trích này có vẻ sẽ không công tâm, vì Keynes là người đứng đầu của chủ nghĩa can thiệp Tây phương, nhưng như ông từng nói: “Thị trường có thể duy trì sự phi lý tính của nó lâu hơn bạn có thể chịu đựng”. Đây là một nhận định hoàn toàn có cơ sở.
Tôi hoàn toàn tin rằng ở một thời điểm nào đó trong tương lai, thị trường khẩu trang tại Việt Nam sẽ tự điều chỉnh mình. Nhưng tương lai đó chưa được xác định. Và mức giá khẩu trang “tự do” hiện tại đang là một thất bại tạm thời của thị trường. Mà đã là thất bại thì cần được điều chỉnh. Sự can thiệp của nhà nước về giá, như vậy, là cần thiết.
Tôi xin được phép dẫn chứng một nghiên cứu rất gần và rất thiết thực với vấn đề dịch tễ hiện nay, mang tên “Hàng hóa y tế công cộng: Lý luận kinh tế và các công cụ ưu tiên hóa” (Common Goods for Health: Economic Rationale and Tools for Prioritization) của nhóm nghiên cứu dẫn đầu bởi Giáo sư Kinh tế về y tế cộng đồng Peter C. Smith của trường Imperial College London. Nghiên cứu này tập trung vào việc xác định danh nghĩa các loại hàng hóa cần phải được nhà nước ưu tiên can thiệp và kiểm soát, đặc biệt sau khi họ quan sát những thất bại của thị trường trong những nạn đại dịch trước đây như Ebola, SARS, Zika, và các loại bệnh truyền nhiễm khác.
Cụ thể, nhóm nghiên cứu tin rằng, trong những trường hợp cụ thể khi mà một loại hàng hóa y tế nhất định gây ảnh hưởng đến một số lượng lớn người tiêu dùng, nhà nước có thể can thiệp để quản lý quyền thống lĩnh thị trường, và bằng nhiều biện pháp dân sự hay hành chính khác, kể cả bơm tiền và tạo dựng các dịch vụ nhà nước. Theo họ, can thiệp vào thị trường là cách tốt nhất để tối đa hóa lợi ích xã hội.
Trong đó, có hai điều kiện quan trọng liên quan (trong số bốn điều kiện mà chúng ta không đủ thời gian xem xét ở đây) để xem xét loại hàng hóa nào có thể được xác định là hàng hóa sức khỏe công cộng và cần nhà nước can thiệp:
Hàng hóa đó phải là hàng hóa công (public goods). Đây là loại hàng hóa (hoặc dịch vụ) mà việc sử dụng chúng không mang tính loại trừ, tức việc sử dụng của người này không nên và không thể bị giới hạn bởi việc sử dụng của một người khác. Với trường hợp của khẩu trang, quyền tiếp cận khẩu trang trong mùa dịch phải được liệt kê là dạng hàng hóa không mang tính loại trừ.
Có tình trạng bất cân xứng thông tin (information asymmetries). Tức khi người dùng tiềm năng không có đủ thông tin để tận dụng dịch vụ, giá trị hàng hóa một cách tối ưu. Khi mà đỉnh điểm của dịch còn chưa bùng phát, và thông tin về sự nghiêm trọng của dịch có thể vẫn còn bị chính phủ Trung Quốc che giấu, thời gian kéo dài bệnh dịch là vô định, và người sử dụng gần như không còn lựa chọn nào khác là phải chấp nhận mua và dự trữ loại hàng hóa dùng một lần này.
Nếu bạn không cảm thấy thỏa mãn vì nghiên cứu trên chưa nói về giá, một báo cáo hoàn thiện được kết hợp thực hiện bởi nhóm các quốc gia thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) và WHO cũng chỉ rõ sự cần thiết của kiểm soát giá đối với các mặt hàng y tế. Trả lời cho câu hỏi vì sao nhà nước nên can thiệp vào việc định giá mặt hàng này, nhóm nghiên cứu khẳng định rằng trong môi trường y tế thông thường, người bán và người cung cấp dịch vụ nắm nhiều thông tin hơn người mua. Và người mua, vì lý do áp lực sức khỏe, không bao giờ có đủ năng lực để đàm phán và đánh giá giá trị dịch vụ, hàng hóa ngang bằng trong xã hội. Khi tình huống này diễn ra, và khẩu trang trở thành một mặt hàng y tế thiết yếu, việc chính phủ can thiệp giá là hoàn toàn phù hợp.
Hiển nhiên, tôi thừa nhận rằng việc định giá là không đơn giản, báo cáo được đề cập cũng phải dành rất nhiều thời lượng để bàn về việc chính phủ nên định giá như thế nào nhằm bảo đảm công bằng và khuyến khích đầu tư (Mục 6.1. Adjustments and add-ons to ensure payment adequacy and fairness), song thẩm quyền can thiệp của nhà nước đã được các nhà nghiên cứu thừa nhận một cách hiển nhiên. Và đối với mặt hàng sản xuất đơn giản như khẩu trang, việc duy trì khung lợi nhuận hợp lý cho các nhà sản xuất và phân phối, đồng thời bình ổn và bảo vệ trật tự thị trường là vô cùng dễ dàng.
Đến đây, tôi cần khẳng định rằng mình không ủng hộ sự hù dọa và những bình luận có phần hơi dân túy của các chính trị gia, nhưng việc kiểm soát giá khẩu trang hiện nay không phải là một hành vi thừa, hay trái khoa học, như đã chứng minh ở trên. Đến cuối cùng, khi mà các quốc gia có năng lực quản lý kinh tế cao như Thái Lan, Malaysia, Đài Loan và Nhật Bản đều đã áp dụng các biện pháp can thiệp và kiểm soát giá khẩu trang, cho rằng những người ủng hộ chính sách này là độc tài như một số nhà bình luận phân tích rõ ràng không công bằng cho lắm.
Bài phản ánh quan điểm riêng của tác giả. Mọi bài bình luận xin gửi về địa chỉ bbt@luatkhoa.org.
