Tôi từng nghĩ học lịch sử là vô nghĩa, cho đến khi mẹ tôi bắt đầu kể chuyện

Có người cho rằng nhắc lại lịch sử, bới móc quá khứ là điều không cần thiết. Tôi cũng đã từng nghĩ như vậy, cho đến một ngày.

Đó là vào năm tôi 14, 15 tuổi, trong một bữa cơm tối, mẹ tôi đã kể lại tất cả những gì mà bà còn nhớ về cái thời thơ bé của mình. Những câu chuyện của bà đã làm tôi bối rối nhiều năm sau đó.

Vào cuối những năm 1960, khi mẹ tôi còn là một cô bé 15 tuổi sống ở miền Nam, chiều nào bà cũng bới cơm vào cà mèn rồi mang ra chợ cho bà ngoại tôi. Đoạn đường tuy không xa, nhưng nỗi sợ hãi thì nhiều bởi những chiếc xe quân cảnh dập dìu trên đường phố. Mỗi lần nghe thấy tiếng động cơ rầm rầm từ xa thì bà lại run lên vì sợ rồi chạy thật nhanh tìm một góc nào đó để trốn. Những buổi tối đi mua nước đá cũng thế, có khi về đến nhà thì bịch đá đã thành một bịch nước.

Mẹ tôi kể, ngày bộ đội tiến vào thành phố, họ đã vào từng nhà trong xóm, tịch thu sách vở, băng đĩa ca nhạc, cả những tờ lịch treo tường có hình các cô gái mặc áo tắm – vốn là một thứ hết sức bình thường ở chế độ cũ. Mẹ tôi còn nhớ hình ảnh những người bộ đội đứng bán hột vịt cho mọi người vì gia đình của hãng hột vịt này đã bỏ đi nước ngoài.

Khi tôi lên trung học phổ thông, một lần tôi vào phòng truyền thống của trường, nơi lưu danh những giáo viên cũ, trên một bức tường trong căn phòng này, tôi thấy tên ông bác của mình, anh của ông ngoại tôi, người mà mẹ tôi đã kể rằng ông đã chết trong một rạp hát vì những quả lựu đạn của du kích.

Mẹ tôi có ước mơ trở thành một dược sĩ hay một nhà thơ, nhưng điều đó là quá xa vời đối với bà cũng bởi vì ông ngoại tôi.

Mẹ tôi nói ông ngoại cũng là một thầy giáo trung học. Vì ghét chế độ mới nên ông đã bỏ nghề dạy học và không một đứa con nào của ông được đến trường.

Mẹ tôi còn nhớ rất rõ rằng một lần ông ngoại trở về nhà trong một bộ quần áo rách tả tơi, thân thể gầy nhom như một thây ma sau khi ông bị bắt đi đào kênh hàng năm trời. Bà không nhớ rõ ông đã phạm phải tội gì mà phải bị đày ải như vậy, có lẽ một tội liên quan đến chính trị. Không bao lâu sau khi về nhà thì ông ngoại tôi qua đời vì lao phổi. Học trò cũ của ông đến đưa tang rất đông.

Nhưng ở trường học, chúng tôi được học những thứ hoàn toàn đối lập với những câu chuyện mà mẹ tôi đã kể. Chúng tôi được dạy về sự tàn ác của Mỹ-Ngụy, rằng nhân dân miền Nam đã chịu cảnh đọa đày như thế nào trước khi cách mạng đến, rằng có những người ở miền Nam như ông ngoại tôi xứng đáng đi cải tạo vì họ là những người rất xấu xa.

Vào lúc đó, sau những bài học như vậy, tôi không biết nên xem ông ngoại mình là một người như thế nào, một thầy giáo đàng hoàng hay một kẻ làm phản. Liệu tôi có phải là con cháu của một người làm phản? Vào lúc đó, không ai giúp tôi trả lời những câu hỏi này. Mẹ tôi rất hiếm khi nhắc lại những câu chuyện cũ, nhắc lại một quãng đời nhiều cực nhọc và đầy sợ hãi của bà.

Nhiều năm sau đó, tôi gặp một cựu sĩ quan Việt Nam Cộng hòa ở Na Uy. Tôi còn nhớ ông kể rằng mọi người trong trại cải tạo phải lao động từ sáng đến tối, như trồng bắp, xay bột, làm mì sợi… Nhưng những thứ họ sản xuất thì được mang đi đến một nơi khác và những thứ họ ăn chỉ là những đồ đã mốc meo, hư hỏng. Họ đã ăn như thế để sống trong suốt nhiều năm trời. Ông vẫn còn nhớ một lần cán bộ đã chỉ thẳng vào mặt ông và nói: “Các ông đòi hỏi gì, các ông còn không xứng đáng làm phân cho cây cỏ!”.

Sau lần trò chuyện với người cựu binh đó, tôi biết rằng thứ lịch sử mà tôi được học ở trường không hoàn toàn đúng, rằng có một lịch sử rất khác đã tồn tại, có những cuộc đời đã bị sách giáo khoa bỏ qua.

Hiểu lịch sử để làm gì?

Lúc còn đi học, tôi không tha thiết gì với môn lịch sử. Vì sao tôi lại phải học về những chuyện xảy ra hàng chục năm về trước để làm gì? Tôi cũng không để ý đến những thứ mình được học có đúng đắn hay không.

Cuối cùng, tôi cũng biết rằng chỉ có tìm hiểu lịch sử mới giúp tôi hiểu được tại sao những câu chuyện của mẹ tôi và sách giáo khoa lại khác nhau đến thế.

Tôi sẽ không thể giải đáp nổi những thắc mắc của mình, liệu tôi có phải là con cháu của một người làm phản, nếu không hiểu lịch sử như những gì đã xảy ra.

Tôi cũng sẽ khó tha thứ cho ông ngoại của mình vì đã tước đi ước mơ của mẹ tôi. Tôi cũng sẽ không hiểu rằng vì sao ông ngoại tôi trở về nhà trong một thân thể gầy còm như thế.

Nếu không hiểu lịch sử như những gì đã xảy ra, tôi sẽ không biết cách ứng xử với người cựu binh đó như thế nào cho phù hợp. Tôi cũng sẽ không biết vì sao người Việt Nam lại vượt biên ra nước ngoài nhiều đến thế.

Nếu lịch sử không được diễn giải như những gì đã xảy ra thì lịch sử chỉ là một căn phòng đóng kín, cách ly nhân dân với quá khứ của mình. Thứ lịch sử như vậy rất có thể sẽ nuôi dưỡng lòng thù hận hơn là sự cảm thông.

Ở Amsterdam, thủ đô của đất nước Hà Lan, có một ngôi nhà bí mật nổi tiếng của gia đình Anne Frank. Nơi này, cô bé Anne đã ghi lại nhật ký của mình về hai năm sống tách biệt với thế giới bên ngoài vì người Đức đã chiếm Hà Lan và không ngừng tiêu diệt người Do Thái. Khi cuộc chiến kết thúc, Anne đã chết đâu đó trong một trại tập trung. Người duy nhất còn sống trong gia đình là cha của cô.

Cuốn nhật ký của Anne được xuất bản và trở thành một trong những cuốn nhật ký được nhiều người đọc nhất trên thế giới. Còn ngôi nhà bí mật đó đã trở thành một bảo tàng tư nhân có tên là Anne Frank House.

Bảo tàng này ngoài việc đón hàng triệu du khách mỗi năm còn tổ chức những chương trình cho học sinh ở Hà Lan, trong đó có một chương trình tìm hiểu về những người cảnh sát trong thời kỳ mà Anne đã sống. Levien Rouw, nhân viên của Anne Frank House, nói với tôi rằng vì có quá nhiều thông tin về việc cảnh sát Hà Lan đã hợp tác với người Đức nhằm truy bắt người Do Thái nên học sinh cần hiểu rõ để không ác cảm với những người cảnh sát.

Trong chương trình này, các em học sinh được giới thiệu về những người cảnh sát đã từng hợp tác với người Đức, hiểu vì sao họ lại hợp tác, họ có thể là những người đã bị uy hiếp hoặc những người sẵn sàng hợp tác vì tiền. Học sinh còn được dẫn đến các văn phòng cảnh sát để hiểu hơn về công việc đảm bảo an ninh cho mọi người.

Căn phòng nơi Anne Franke ở cùng một nha sĩ già suốt một thời gian dài. Ngày nay, nội thất của căn phòng đã được dọn đi hết chỉ còn lại một căn phòng trống nhằm phục vụ số lượng lớn khách tham quan mỗi ngày. Ảnh: Tác giả chụp.

Những cách thú vị để tìm hiểu lịch sử

Khi mới bắt đầu tìm hiểu lịch sử, tôi đã không ngồi một chỗ rồi lật từng trang sách nghiên cứu. Tôi đã bắt đầu với những bộ phim.

Phim ảnh là thứ có lẽ là cách tái hiện lại lịch sử rõ ràng và hấp dẫn nhất. Khi xem phim, bạn thường xem những câu chuyện rất cụ thể, về cuộc đời của nhiều người trong cùng một bộ phim, họ là ai và đã sống như thế nào trong bối cảnh của bộ phim đó.

Đến nay, tôi vẫn còn xem đi xem lại bộ phim “Trời và Đất” (Heaven and Earth), dựa trên câu chuyện có thật của một người con gái tên là Phùng Thị Lệ Lý trong thời kỳ chiến tranh Việt Nam. Lệ Lý lớn lên trong một làng quê nghèo gần Đà Nẵng, khi người Mỹ bắt đầu tham gia vào chiến tranh Việt Nam. Một ngày nọ, Lệ Lý bị lính quốc gia Việt Nam Cộng hòa bắt, rồi bị tra tấn vì nghi cô có liên quan đến Việt Cộng. Trở về nhà sau nhiều ngày bị tra tấn, Lệ Lý bị Việt Cộng đến bắt đi vào một đêm tối. Đêm đó, cô bị đánh đập và bị một người lính Việt Cộng cưỡng hiếp.

Không lâu sau đó, Lệ Lý mang thai với ông chủ của một gia đình quyền quý, nơi mẹ và cô đang ở đợ. Chuyện mang thai đến tai vợ ông chủ và thế là họ bị đuổi ra khỏi nhà. Cô lang thang đi bán hàng rong cho những người lính Mỹ, còn em gái cô trở thành gái mại dâm. Lúc này, Lệ Lý làm quen với một sĩ quan Mỹ, người sau này cô lấy làm chồng. Sau chiến tranh, Lệ Lý sống cùng chồng ở Mỹ nhưng không hạnh phúc vì anh chồng bị cuộc chiến ở Việt Nam ám ảnh. Cuối cùng, người chồng của Lệ Lý đã phải tự tử trong một chiếc xe hơi.

Xem phim cũng giúp bạn dễ dàng giao tiếp với bạn bè là người nước ngoài. Khi tôi gặp Bruna da Silva, một công tố viên người Brazil, cô ấy nói về những ngôi làng hẻo lánh không người biết đến ở vùng Amazon thì ngay lập tức tôi hiểu được những gì cô ấy đang mô tả. Tất cả vì trước đó tôi đã xem một bộ phim có tên “The Motorcycle Diary”, mô tả lại cuộc phiêu lưu trong nhật ký của Che Guevara và người bạn của ông khi cả hai còn trẻ. Họ đã lái xe máy đi một vòng Nam Mỹ để đến những nơi hẻo lánh và xa xôi nhất.

Nếu không hiểu một phần nào đó về lịch sử của thế giới thì bạn sẽ rất khó khăn khi giao tiếp với những người đến từ các nền văn hóa khác mình. Ngay cả những đất nước gần Việt Nam như Myanmar hay Indonesia cũng đã có văn hóa rất khác biệt. Khoảng cách này sẽ thu hẹp đi nếu bạn hiểu biết một phần nào đó về lịch sử ở đất nước của họ.

Một thể loại phim lịch sử khác cũng không kém phần thú vị so với phim điện ảnh là phim tài liệu. Đấy có thể là những bộ phim được quay trực tiếp vào một thời kỳ nào đó, hoặc được dựng lại trên những thước phim cũ cùng với những cuộc phỏng vấn các nhân chứng.

Nếu bạn quan tâm đến miền Nam trước năm 1975 thì bạn có thể xem phim “Sad Song of Yellow Skin”, một bộ phim ngắn quay vào năm 1970, dễ xem và chân thật về cuộc sống trong thời chiến tranh Việt Nam.

Bạn cũng có thể tìm hiểu lịch sử bằng cách đến các viện bảo tàng, đặc biệt là các bảo tàng ở nước ngoài. Các bảo tàng ở Việt Nam theo cá nhân tôi không khác gì so với sách giáo khoa lịch sử, đều cùng mục đích tuyên truyền cho khách tham quan, kể cả những bảo tàng về nghệ thuật.

Bạn cũng có thể đọc sách. Những cuốn sách viết về những nhân vật cụ thể hay một sự kiện cụ thể nào đó sẽ thú vị hơn là đọc một cuốn lịch sử tổng quát. Đọc tiểu thuyết hay truyện ngắn dù là hư cấu nhưng cũng có thể giúp bạn hiểu thêm về lịch sử vì các câu chuyện này thường được viết dựa trên một bối cảnh lịch sử cụ thể.

Một điều quan trọng hơn hết khi tìm hiểu lịch sử là luôn đặt những câu hỏi tại sao về những thứ mà bạn xem hay đọc được. Nó không chỉ giúp bạn hiểu sâu sắc hơn mà còn để bạn không bị dẫn dắt (nếu có) theo ý muốn của chính quyền, người viết sách hay các nhà làm phim.