RCEP nói với chúng ta điều gì về địa chính trị khu vực và thế giới

Hôm 15/11, Trung Quốc cùng với 10 nước ASEAN và Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, New Zealand đã ký Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP).

Đây là hiệp định thương mại tự do (FTA) lớn nhất thế giới, bao phủ một phần ba dân số và 30% GDP toàn cầu.

Một số người xem thỏa thuận này như một chiến thắng áp đảo của Bắc Kinh trong bối cảnh Mỹ thoái lui khỏi Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP, nay là CPTPP) – thỏa thuận mà chính quyền Barack Obama thiết kế để kiềm tỏa Trung Quốc. Nhưng không phải ai cũng đồng ý như vậy.

Chiến thắng gần như trọn vẹn của Trung Quốc

Trong lễ ký qua mạng, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường hoan nghênh RCEP là “hy vọng giữa những đám mây mù” trong bối cảnh toàn cầu hiện nay. Ông cũng tuyên bố đây là “chiến thắng của chủ nghĩa đa phương và thương mại tự do”, một ám chỉ rành rành đến việc chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump rút khỏi các định chế quốc tế.

Đây là thỏa thuận thương mại đa phương đầu tiên của Trung Quốc, được một số nhà quan sát gọi là “cú lật bàn” của Bắc Kinh đối với Washington về vị thế thống trị trong khu vực.

“Thông điệp ngoại giao của RCEP cũng quan trọng y như về kinh tế – một cú đảo chính của Trung Quốc” – các nhà phân tích của Citi Research viết trong báo cáo hôm Chủ nhật.

Báo cáo chỉ ra rằng thỏa thuận đã “xua tan định kiến rằng Trung Quốc đang co cụm vào bên trong” với chiến lược tập trung vào thị trường nội địa. Ngoài ra, RCEP còn cho thấy các nền kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (TBD) không muốn phải lựa chọn giữa Mỹ và Trung Quốc về chính sách kinh tế. Thậm chí, các đồng minh quốc phòng chặt chẽ của Mỹ như Nhật Bản và Hàn Quốc cũng đặt bút ký thỏa thuận này với Trung Quốc, báo cáo của Citi Research viết.

Trên tờ Thời báo Hoàn Cầu, “cái loa” đối ngoại của Đảng Cộng sản Trung Quốc, giáo sư Thành Hán Bình, nghiên cứu viên cao cấp của Trung tâm Nghiên cứu Biển Đông thuộc Đại học Nam Kinh thẳng thừng nói RCEP ” là một đòn giáng mạnh vào chính quyền Trump, vốn đã thổi phồng những xung đột thương mại bằng mọi giá.”

Một số nhà phân tích độc lập cũng cho rằng RCEP giúp đóng đinh ảnh hưởng của Bắc Kinh ở khu vực, trong bối cảnh các nước chưa rõ tân chính quyền Mỹ của Joe Biden sẽ hành xử như thế nào.

Tờ RFI liệt kê năm chiến thắng của Bắc Kinh sau thỏa thuận này, dù chưa trọn vẹn vì Ấn Độ rút lui vào năm 2019 do e ngại thị trường tràn ngập hàng giá rẻ Trung Quốc sẽ phá hủy ngành sản xuất nội địa.

“Bất chấp những nỗ lực cho đến tận những ngày cuối cùng trong nhiệm kỳ của Tổng thống Donald Trump để thuyết phục các đồng minh châu Á đoàn kết trước mối đe dọa Trung Quốc, hai thành viên của Bộ tứ Kim cương (nhóm QUAD) là Nhật và Úc đã hưởng ứng sáng kiến của Trung Quốc, ký kết vào một hiệp định vốn được khởi xướng để làm đối trọng với TPP”, tờ báo viết.

Lợi ích chiến lược áp đảo lợi ích kinh tế

Khác với phiên bản TPP còn Mỹ, khi Việt Nam thường xuyên được tung hô là nước “được lợi nhiều nhất”, thì trong RCEP, các nền kinh tế lớn như Trung Quốc mới được lợi nhiều nhất.

Nhưng mặc dù là thỏa thuận FTA lớn nhất thế giới, RCEP được đánh giá là ít tham vọng và hạn chế hơn nhiều so với TPP. Thuế quan giữa các thành viên vốn đã ít nhờ nhiều thỏa thuận song phương hoặc đa phương từ trước. Tuy vậy, thỏa thuận khổng lồ này đặt nền tảng cho sự hợp tác sâu hơn giữa các nước thành viên trong tương lai, đặc biệt là những nước chưa có thỏa thuận thương mại với nhau như Trung Quốc và Nhật Bản hay Hàn Quốc, Siom Baptist, kinh tế gia trưởng tại The Economist Intelligence Unit nhận định.

RCEP cũng được đánh giá là không thể giúp Bắc Kinh bù đắp được tổn hại do chiến tranh thương mại với Mỹ gây ra.

He Weiwen, cựu quan chức Bộ Thương mại Trung Quốc, một chuyên gia chính sách thương mại Trung Quốc nổi tiếng, nói rằng dù sao thỏa thuận này vẫn đại diện cho một bước tiến lớn về phía trước.

“RCEP, nhờ quy mô của mình, chắc chắn sẽ đóng góp cho nền thương mại tự do thế giới”, ông He nói.

Mary Lovely, một chuyên gia cấp cao tại Viện Nghiên cứu Kinh tế Quốc tế Peterson tại Washington, cho rằng, với rào cản thuế quan thấp hơn, thỏa thuận này có thể khuyến khích các công ty quốc tế đang muốn tránh tổn thất từ cuộc chiến thương mại của ông Trump đối với hàng hóa sản xuất tại Trung Quốc, tiếp tục sản xuất tại châu Á hơn là phải chuyển về Bắc Mỹ.

“RCEP giúp các công ty quốc tế linh hoạt hơn trong việc luồn lách giữa hai cường quốc kinh tế đang gây chiến với nhau” bà Lovely nói. “Mức thuế thấp hơn trong khu vực tăng cường giá trị của việc hợp tác trong châu Á, trong khi các quy định giống nhau về nguồn gốc xuất xứ giúp họ dễ rút khâu sản xuất khỏi Trung Quốc đại lục, nhưng vẫn được tiếp cận thị trường này như cũ”.

Hơn thế, RCEP được đánh giá là một chiến thắng địa chính trị quan trọng của Bắc Kinh.

Deborah Elms, giám đốc Trung tâm Thương mại Châu Á tại Singapore, nói rằng, với RCEP, khi “ván đã đóng thuyền”, ASEAN khó mà cưỡng lại sức mạnh của Trung Quốc, đặc biệt là khi không còn Mỹ hay một cường quốc kinh tế nào có thể can thiệp, bênh vực cho các bên yếu thế hơn.

Tờ Time nhận định mặc dù thỏa thuận này có tính biểu tượng nhiều hơn là cân lượng, nhưng nó là một chỉ dấu rõ ràng cho thấy sức mạnh Trung Quốc đang lớn lên và ảnh hưởng của Mỹ ở khu vực châu Á – TBD đang suy tàn. Thậm chí, các đồng minh hiệp ước của Mỹ như Nhật, Hàn, Úc đều tham gia thương lượng với Trung Quốc khi thiếu vắng một giải pháp kinh tế thay thế.

Một ASEAN khôn ngoan hơn

Viện Brookings của Mỹ lại có một góc nhìn khác.

Hai nhà phân tích của think tank này, Peter Petri và Michael Plummer, cho rằng RCEP thường bị gọi sai là thỏa thuận “do Trung Quốc dẫn dắt”. Thực ra, đó là “chiến thắng của đường lối ngoại giao trung dung của ASEAN”. Theo hai tác giả, Đông Nam Á sẽ có được lợi ích to lớn, tăng GDP 19 tỷ USD mỗi năm cho đến năm 2030, dù ít hơn các nước Đông Bắc Á khác bởi vì các nước này đã có các thỏa thuận thương mại tự do với các nước trong khối.

Theo bài viết của Viện Brookings, ASEAN, chứ không phải Trung Quốc hay Nhật Bản, mới là kiến trúc sư về mặt chính trị để dự án RCEP thành công. “Nếu không có ASEAN ở trung tâm, RCEP có thể không bao giờ có thể bắt đầu”, báo cáo viết.

RCEP giúp Trung Quốc củng cố mối quan hệ với các láng giềng châu Á sau tám năm đàm phán “theo cách của ASEAN”, thường được mô tả là chậm chạp nhưng linh hoạt. Tám năm cũng là thời gian xứng đáng để các nước nhỏ, yếu thế hơn xác định được vị trí cân bằng và tìm được lợi ích trước một Trung Quốc lọc lõi. Sự ra đời của RCEP đánh dấu cho thành công của quá trình mà Bộ trưởng Thương mại Malaysia Mohamed Azmin Ali gọi là “đàm phán bằng máu, mồ hôi và nước mắt”.

Việc các nước quyết định ký RCEP ngay sau cuộc bầu cử đánh dấu sự kết thúc của chính quyền Trump cũng là một nước đi chiến lược.

Plummer nói ông hy vọng sự tồn tại của RCEP sẽ là động lực để Mỹ xây dựng lại các mối quan hệ ở khu vực. “Nếu không, ảnh hưởng của Trung Quốc sẽ tiếp tục tăng mạnh, và Mỹ sẽ bị một khu vực kinh tế hứa hẹn nhất thế giới gạt ra rìa”.

Tuy vậy, giáo sư Petri của Đại học Brandeis, Boston – Hoa Kỳ, cảnh báo trên tờ SCMP rằng RCEP có thể trở thành công cụ để Bắc Kinh xây dựng mô hình và trật tự thương mại tại châu Á trong tương lai.

Những người hoài nghi

Nói với BBC Tiếng Việt, bà Phạm Chi Lan, nguyên Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cho rằng việc Việt Nam ký RCEP có nhiều lợi ích, nhưng chính vì thế lại đáng lo.

Theo bà, việc Việt Nam gia nhập một thỏa thuận dễ dãi hơn so với TPP, sẽ khiến nước ta mất động lực phải cố gắng đổi mới, tạo giá trị, cũng như thoát khỏi sự phụ thuộc vào Trung Quốc.

“Tôi đặt câu hỏi ra là sự dễ dãi, dễ tính đó có giúp cho Việt Nam về dài hạn hay không, hay là vì ham làm với những thị trường dễ tính mà các doanh nghiệp Việt Nam, các ngành kinh tế, công nghiệp, nông nghiệp v.v… của Việt Nam sẽ không chịu đầu tư nghiêm túc để vươn lên làm những sản phẩm đạt chuẩn mực cao hơn của các thị trường khó tính hơn như EU, như Hoa Kỳ, như Nhật Bản, để từ đó nâng cấp bền vững, lâu dài các ngành xuất khẩu của mình, thay vì là chỉ cứ làm gia công mãi, hoặc là làm những sản phẩm với giá trị gia tăng rất thấp.”

Deborah Elms, nhà phân tích, sáng lập viên của Trung tâm Thương mại Châu Á, nói rằng RCEP không phải là quân bài thay đổi cuộc chơi cho Trung Quốc, bởi vì Trung Quốc vốn đã là đối tác thương mại lớn nhất nhì đối với mỗi nước khác trong khu vực. Tuy vậy, bà vẫn thừa nhận lợi ích kinh tế trong tương lai của thỏa thuận này.

Ngoài ra, theo bà, thỏa thuận này cũng sẽ khiến các nhà chiến lược Mỹ-Âu phải để ý, bởi các doanh nghiệp của họ sẽ bỏ lỡ các cơ hội mà các công ty hoạt động trong RCEP sẽ được hưởng, như “miễn thuế hoặc thuế thấp, dễ dàng tiếp cận dịch vụ và tăng cường bảo vệ các khoản đầu tư”.

Cựu Thủ tướng Úc Malcolm Turnbull không đánh giá cao thỏa thuận này cho lắm.

“Sẽ có tung hô và ca ngợi về lễ ký và khi RCEP bắt đầu có hiệu lực. Nhưng theo tôi RCEP là một thỏa thuận thương mại có tham vọng rất thấp. Chúng ta không nên tự lừa dối bản thân”, ông nói.

Người Mỹ từng coi thường, và giờ phải coi chừng

Để hiểu RCEP có ý nghĩa thế nào với Mỹ, ta cần nhìn lại con cá lớn đã tuột mất: TPP, hay Hiệp ước Đối tác Xuyên Thái Bình Dương.

TPP là nhân vật chính của nỗ lực xoay trục sang châu Á của Tổng thống Barack Obama. Đây là giải pháp được thiết kế để đối trọng với sức ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc bằng cách tăng cường hợp tác kinh tế với các đồng minh trong khu vực. TPP bao hàm một loạt các quy định về môi trường, nhân quyền, sở hữu trí tuệ, lao động nhằm khuyến khích các nước thành viên nỗ lực đi vào quỹ đạo của Mỹ. Ngoài ra, giới chức Mỹ cũng hy vọng khi có đủ các đối tác lớn của Trung Quốc trong khu vực tham gia TPP, Trung Quốc cũng sẽ buộc phải tham gia thỏa thuận này và tuân thủ theo luật chơi mà Mỹ đặt ra.

Khi cả TPP và RCEP đang được đàm phán, các quan chức Mỹ nhanh chóng coi thường RCEP là một thỏa thuận kém cỏi, chỉ tập trung vào thuế và các biện pháp thúc đẩy thương mại lạc hậu, trái ngược với TPP – thỏa thuận bao gồm các tiêu chuẩn cao về môi trường, lao động và các quy tắc đối với doanh nghiệp nhà nước.

Nhưng với việc Tổng thống Trump rút Mỹ ra khỏi TPP ngay sau khi nhậm chức hồi tháng 1/2017, tầm nhìn của Obama về TPP coi như đổ bể.

“Hoa Kỳ nay còn ít đòn bẩy hơn để gây sức ép buộc Trung Quốc thay đổi hành vi kinh tế và thương mại theo hướng gần gũi với các tiêu chuẩn của Mỹ hơn, về mặt lao động, môi trường, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và các vấn đề khác liên quan đến tự do thương mại”, Eswar Prasad, giáo sư kinh tế và chính sách thương mại, Đại học Cornell, người từng lãnh đạo Ban Trung Quốc của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, nói.

Sự ra đời của RCEP ngay sau cuộc bầu cử cho thấy rằng có lẽ chính quyền Biden sẽ gặp khó khăn hơn nhiều so với dự tính trước đó để khôi phục thiệt hại của bốn năm “nước Mỹ trên hết” và việc Trump rút khỏi chủ nghĩa đa phương.

“Hiệp ước thương mại này trói buộc vận mệnh kinh tế của các nước tham gia vào Trung Quốc và qua thời gian sẽ kéo các nước này gần vào quỹ đạo kinh tế và chính trị của Bắc Kinh”, Prasad nói.

Nhà đàm phán thương mại Mỹ Wendy Cutler gọi việc ký kết RCEP là “một hồi chuông cảnh tỉnh mới đối với Mỹ về thương mại”.

Thỏa thuận này “nhắc nhở rằng các đối tác thương mại châu Á của chúng ta đã đủ tự tin để hợp tác với nhau mà không cần Mỹ”, Cutler, hiện là chủ tịch Viện Chính sách Xã hội Châu Á, viết trong một bài xã luận. “Đây là một trải nghiệm rất khác từ những ngày đầu của chính quyền Trump, khi mà các nước thành viên còn lại của TPP còn hoài nghi về khả năng thiết chế này tự vận hành khi không còn Washington”.

Đối với một số chuyên gia thương mại, thỏa thuận mới này cho thấy phần còn lại của thế giới sẽ không ngồi yên chờ Mỹ. Liên minh Châu Âu (EU) cũng ráo riết theo đuổi các cuộc đàm phán thương mại của riêng mình. Trong khi các nước đặt bút ký thỏa thuận, các nhà xuất khẩu của Mỹ có thể dần đánh mất vị thế dẫn đầu.

“Trong khi Mỹ đang tập trung vào các mối lo lắng trong nước, trong đó có việc chống đại dịch, khôi phục kinh tế và xây dựng cơ sở hạ tầng, tôi không chắc phần còn lại của thế giới sẽ ngồi chờ cho đến khi Mỹ phục hồi trật tự nội bộ”, Jennifer Hillman, nhà nghiên cứu cấp cao về thương mại và kinh tế chính trị thế giới tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (CFR) nói. “Tôi nghĩ rằng Mỹ sẽ có hành động đáp lại điều Trung Quốc đang làm”.

Trong một tuyên bố, Phòng Thương mại Mỹ (một tổ chức vận động phi lợi nhuận) thừa nhận họ lo ngại Mỹ đang bị bỏ lại phía sau khi các nền kinh tế châu Á – TBD tăng cường hợp tác. Theo dự báo của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), khu vực này sẽ khôi phục mức tăng trưởng trung bình 5% trong năm 2021.

“Các nhà xuất khẩu, công nhân và nông dân Mỹ cần được tiếp cận đến thị trường béo bở này nếu họ muốn có phần trong con số tăng trưởng ấn tượng này”, tổ chức này nói.

Việc Mỹ thay đổi bất chợt với TPP cũng gieo bất an cho các nước trong khu vực khi định hình Mỹ là một đối tác đáng tin cậy. Nó cũng sẽ khiến cho tân chính quyền Joe Biden gặp nhiều khó khăn hơn khi muốn tái đàm phán gia nhập TPP (hay là CPTPP) hay một thỏa thuận mới với khu vực.

“Thậm chí nếu tôi đạt được một kết quả hai bên cùng thắng dưới thời một tổng thống Mỹ này, làm sao tôi biết thỏa thuận này sẽ còn tồn tại dưới thời tổng thống kế nhiệm? Nếu Mỹ đã có thể dễ dàng hủy bỏ cam kết của mình như thế, họ cũng có thể làm vậy trong tương lai”, Elms từ Trung tâm Thương mại Châu Á nói.

Khi được hỏi về phản ứng của ông đối với RCEP, Tổng thống tân cử Mỹ Joe Biden nói rằng Hoa Kỳ cần phải hợp tác với các nền dân chủ khác để “chúng ta, chứ không phải Trung Quốc”, mới là người đặt ra các quy tắc thương mại. Hôm thứ Hai, một ngày sau khi 15 nước ký duyệt RCEP, ông nói:

“Chúng ta đóng góp 25% thương mại thế giới, của nền kinh tế thế giới. Chúng ta phải hiệp đồng cùng các nền dân chủ khác, thêm 25% nữa hoặc nhiều hơn, để chúng ta có thể thiết lập luật lệ trên con đường này, thay vì để cho Trung Quốc và các nước khác ra lệnh chỉ bởi vì họ là tay chơi duy nhất trong vùng”.

Biden không trực tiếp trả lời ông có đưa Mỹ trở lại TPP không, nhưng gợi ý:

“Tôi hứa với các bạn, tôi có một kế hoạch tỉ mỉ, và tôi sẽ công bố nó vào ngày 21/1”, một ngày sau khi Biden tuyên thệ nhậm chức.