Khủng hoảng nhựa – Kỳ 3: Huyền thoại tái chế

Ở kỳ trước, chúng ta đã được nghe các doanh nghiệp hứa rất nhiều (và thất hứa cũng thật nhiều).

Họ đều hiểu rõ việc chuyển hướng sang dùng nhựa cho những sản phẩm thức uống và tiêu dùng gây tác động xấu như thế nào đối với môi trường.

Ý thức được hậu quả đó, từ thập niên 1980 các doanh nghiệp đã quảng cáo những sản phẩm dùng bao bì chai nhựa của mình là những thứ “có thể tái chế” (recyclable), với logo mũi tên tuần hoàn quen thuộc ngày nay.

Nhưng như chính những người làm trong ngành công nghiệp plastic khẳng định, cái dấu mũi tên tuần hoàn đó có giá trị marketing nhiều hơn là có ý nghĩa thực tế. Không ai trong ngành tin rằng việc tái chế nhựa là khả thi về mặt kinh tế. Nói thẳng ra, lời hứa tái chế các sản phẩm nhựa là một lời nói dối không hơn không kém.

Các doanh nghiệp biết rõ điều đó, nhưng trong một thời gian dài, họ đẩy vấn đề đi càng xa càng tốt, theo đúng nghĩa đen lẫn bóng.

Con dao chọc thủng bức màn tái chế

Năm 2017, Trung Quốc bất thình lình đâm dao cả thế giới phương Tây. Hay chính xác hơn, họ đâm thủng huyền thoại tái chế nhựa mà rất nhiều người đã dệt nên.

Nước này đưa ra chính sách “Lưỡi kiếm sắt quốc gia” (National sword) nhắm đến việc kiểm soát hoạt động nhập khẩu các loại rác thải nhựa, vốn đã diễn ra suốt hàng chục năm. Trung Quốc tuyên bố từ năm 2018 sẽ ngưng không trở thành bãi rác của thế giới nữa. Họ nâng tiêu chuẩn, chỉ cho nhập những loại “rác sạch nhất”.

Toàn bộ chuỗi hoạt động tái chế toàn cầu rơi vào khủng hoảng.

Trong hơn 20 năm qua, Trung Quốc tiếp nhận và xử lý gần một nửa lượng rác thải nhựa trên toàn cầu. Vào thời điểm năm 2017, nước Mỹ “gửi” gần một triệu tấn rác thải nhựa qua Trung Quốc. Trước khi có lệnh cấm, 70% số rác thải nhựa của Mỹ và 95% của châu Âu được chuyển về Trung Quốc.

Các chuyến tàu chở hàng xuất khẩu từ Trung Quốc đi khắp thế giới, trên đường quay về sẵn tiện chở rác thải nhựa giúp chi phí vận chuyển thấp. Cộng thêm giá nhân công rẻ, nhu cầu vật liệu tái chế cao, và các tiêu chuẩn quản lý môi trường lỏng lẻo hơn rất nhiều những nước phương Tây khiến cho trong một thời gian dài, đây là chuỗi cung ứng lý tưởng “giải quyết” vấn đề rác thải nhựa toàn cầu.

Ngoại trừ một vấn đề nhỏ: không ai biết được có bao nhiêu phần trăm trong đống rác nhựa đó thật sự được tái chế, hay chúng được đốt hoặc chôn sâu trong lòng đất như bao thứ rác khác. Mà rác, đặc biệt là nhựa, khi đốt thải ra rất nhiều chất độc, còn khi chôn cũng rỉ ra độc chất ngấm vào đất và nguồn nước.

Nhìn vào hậu quả môi trường tồi tệ của việc xử lý số rác thải này, lệnh cấm của Trung Quốc không có gì ngạc nhiên.

Huyền thoại tái chế

Không có số liệu về khả năng tái chế rác thải của Trung Quốc, nhưng chính quyền nước này đặt ra mục tiêu 35% cho các thành phố lớn vào năm 2020, tức là trước đó mức độ thực tế thấp hơn nhiều. Có thể suy ra là phần lớn rác thải xưa nay của họ bị đốt hoặc chôn.

Trung Quốc đã vậy. Mỹ không khá khẩm gì hơn.

Ngoài việc tống phần lớn lượng rác nhựa của mình đi chỗ khác, kể từ năm 1994 khi EPA (Environmental Protection Agency – Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ) bắt đầu theo dõi số liệu, các nhà sản xuất ở Mỹ chỉ tái chế được 5% lượng rác nhựa thải ra. Đỉnh cao là vào năm 2014 khi họ nhích lên được 9,5%, sau đó rớt xuống.

Kể từ khi cơn sóng thần plastic ập đến từ nhiều thập niên trước, các doanh nghiệp Mỹ chưa bao giờ tái chế được nhiều hơn 10% số rác nhựa thải ra.

(Đặt trong bối cảnh đó, con số 7% tái chế của Coca Cola ở kỳ trước không có gì ngạc nhiên. Ngược lại, mục tiêu vẽ ra 50% của họ trong 10 năm tới mới đáng kinh ngạc.)

Trong câu chuyện dài và sẽ còn kéo dài về cuộc chiến bảo vệ môi trường, “tái chế” giống như huyền thoại về một con rồng.

Nó được mô tả có sức mạnh vô song, có thể giải quyết mọi đối thủ, quét phăng mọi vấn đề. Nhưng nó đồng thời cũng là sản phẩm của trí tưởng tượng.

Các chính phủ xem tái chế là “thượng phương bảo kiếm”, chém đâu trúng đó. Các doanh nghiệp dùng tái chế như “kim bài miễn tử”, chỉ cần giơ lên là không phải chịu đòn. Còn người tiêu dùng nhìn vào tái chế như “tiên đan bất tử”, nhờ vào nó vẫn có thể tiếp tục phè phỡn ăn chơi thoải mái như xưa giờ.

Không sao cả, cứ việc tiêu xài, cứ việc xả thải, cứ việc mơ ngủ, cứ việc hưởng thụ, mọi thứ tự động sẽ đâu vào đấy.

Trên thực tế, có quá nhiều vấn đề đối với huyền thoại tái chế, đặc biệt là với nhựa.

Nhựa chứa hàng ngàn những hóa chất phụ gia (additives) khác nhau, giúp tạo ra vô số loại nhựa trên đời với tất cả kích thước, chủng loại, màu sắc, mùi vị, độ đàn hồi, tính ổn định…

Đa số những loại phụ gia này đều không được các cơ quan quản lý theo dõi chặt chẽ về nồng độ, mức độ sử dụng, và cũng chưa có bao nhiêu nghiên cứu về tác dụng hay tác hại của chúng.

Một trong những loại nhựa tái chế phổ biến là nhựa đen (black plastic), thường được tạo ra từ các loại rác thải điện tử, có chứa phthalate, các loại chất chống cháy (flame retardants) cùng các kim loại nặng như cadmium, chì và thủy ngân.

Ở nồng độ rất thấp, các chất này đã có thể gây hại đến khả năng phát triển và sinh sản của con người (và của những động vật khác).

Bất chấp điều đó, nhựa đen được dùng để tạo ra đủ loại sản phẩm phổ biến, từ đồ chơi trẻ em, bao bì thực phẩm, bao da điện thoại đến đồ dùng nhà bếp như muỗng nĩa…

Nhựa tái chế, vốn đã mất đi nhiều tính chất ban đầu của nó, không cạnh tranh được về chất lượng với “nhựa trinh” (virgin plastic). Nó lại còn gặp bất lợi khi chi phí sản xuất nhựa ngày càng rẻ, do việc khai thác nhiên liệu hóa thạch không ngừng bùng nổ trong vài thập niên qua.

Câu hỏi ngây thơ

Các doanh nghiệp dầu khí, bao bì, thức ăn thức uống xưa nay vẫn luôn quảng bá về tái chế như một ngành công nghiệp béo bở đầy tiềm năng, trị giá hàng trăm tỷ đô.

Ngay cả khi gật đầu tin vào huyền thoại rồng đó, người ta vẫn nên đặt ra những câu hỏi ngây thơ:

Tiềm năng và béo bở vậy, vì sao không ai chịu làm?

Vì sao các quốc gia đùn đẩy nhau trong suốt nhiều thập niên qua, và trong nhiều năm sắp tới?

Vì sao khi Trung Quốc lắc đầu không nhận nữa, hàng loạt nước lâm vào khủng hoảng rác nhựa, nháo nhào tìm chỗ khác để tống khứ, hoặc chỉ biết đem đi chôn đem đốt mà không chịu đầu tư tái chế?

Nhân tiện, nếu bạn thắc mắc chuyện gì xảy ra sau khi Trung Quốc nghỉ chơi: các nước phương Tây chuyển hướng đẩy rác nhựa qua Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, cùng những nước như Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ…

Lượng nhập khẩu rác nhiều đến mức các nước trên cũng phải lần lượt đóng cửa không nhận nữa. Cuối năm 2018, Việt Nam tuyên bố ngưng cấp giấy phép mới cho các lô hàng nhập khẩu rác.

Và đây là mấu chốt của vấn đề.

Bất kể ngành công nghiệp tái chế có phát triển, có tiềm năng đến đâu, lượng rác thải nhựa mà con người đã và đang tiếp tục thải ra vượt quá xa khả năng tái chế của toàn bộ nhân loại.

Giống như hoạt động của cơ thể: con người đã và đang tống quá nhiều thứ vào mồm, đến mức bộ máy tiêu hóa không thể theo kịp.

Cho dù có khả năng tiêu hóa nhanh, mạnh và sạch đến đâu, nếu cứ tiếp tục tống những thứ mới vào người, toàn bộ cơ thể sẽ tiêu tùng.

Điểm khác biệt ở chỗ hệ sinh thái của trái đất là một cơ thể khổng lồ, và thời điểm tiêu tùng vẫn còn chưa tới.

Chưa tới nên nhiều người lầm tưởng rằng nó sẽ không bao giờ tới.

Dấu chân của con người

Cách đây vài ngày, tạp chí khoa học Nature đã công bố một nghiên cứu, trong đó các tác giả kết luận rằng tính đến thời điểm hiện tại, trọng lượng của tất cả những thứ mà con người làm ra đã ngang ngửa với tổng trọng lượng của toàn bộ sinh khối (biomass) trên trái đất.

Ước tính tổng trọng lượng của tất cả các dạng sinh vật trên trái đất là vào khoảng 1.100.000.000.000 tấn. Con số này không thay đổi bao nhiêu trong nhiều năm qua. Những gì con người làm ra thì lại tăng chóng mặt.

Vào đầu thế kỷ 20, những thứ con người tạo ra chỉ vào khoảng 35 tỷ tấn, bằng 3% so với tổng sinh khối của trái đất. Ngày nay, tất tần tật mọi thứ con người làm ra mỗi năm, từ các tòa nhà, những con đường trải bê tông, cho đến các loại quần áo, các đồ điện tử, và đủ thứ nhựa, cộng lại nặng khoảng 30 tỷ tấn. Mỗi năm. Tốc độ kinh hoàng đó vẫn ngày một tăng chứ không có dấu hiệu dừng lại.

Ở một góc độ khác, tổng trọng lượng của tất cả các loài động vật đang có trên trái đất là vào khoảng 4.000.000.000 tấn. Trọng lượng của tất cả số nhựa mà con người làm ra từ năm 1950 đến nay là khoảng 8.300.000.000 tấn.

Số nhựa chúng ta làm ra nhiều hơn gấp đôi tổng số động vật đang sống trên hành tinh xanh.

Điều quan trọng hơn, hơn 90% số nhựa đó hoặc bị chôn, hoặc bị đốt, hoặc bị vứt bỏ trôi đầy đại dương, chui vào bụng các sinh vật biển, và cuối cùng chui ngược lại dạ dày chúng ta.

Tốc độ sản sinh ra nhựa dùng một lần như hiện nay đã tạo ra những dấu chân đủ làm dập mặt con người và mọi loài sinh vật khác. Vậy sẽ ra sao khi theo dự báo đến năm 2050, người ta sẽ sản xuất gấp ba lần lượng plastic so với thời điểm hiện tại?

Các công ty dầu khí là những nhà cung cấp nguyên vật liệu chính để làm ra nhựa. Đối diện với tương lai các nền kinh tế cắt giảm nhu cầu nhiên liệu, chuyển đổi qua năng lượng xanh, những doanh nghiệp này quyết tâm duy trì và tăng cường lợi nhuận. Một trong số các giải pháp là đẩy mạnh đầu tư vào ngành sản xuất nhựa. Và những lời hứa tái chế sẽ tiếp tục được chế đi chế lại.

Với những ai không còn bị huyền thoại rồng mê hoặc, đây là một cuộc chiến thực sự: ngưng cơn điên nghiện nhựa để cứu lấy hành tinh xanh.