Vaccine có hạn, sao không tiêm trước cho người dễ chết nhất?

Khi thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM) tổ chức đợt tiêm vaccine “thần tốc” vào cuối tháng Sáu vừa qua, công nhân tại các khu công nghiệp, khu chế xuất được chọn là đối tượng ưu tiên tiêm trước. [1]

Bộ Y tế lý giải rằng lựa chọn này nhằm đảm bảo cho sự vận hành các chuỗi sản xuất được thông suốt. “Công nhân là lực lượng trực tiếp sản xuất ra của cải vật chất cho xã hội, do đó trong bối cảnh này sẽ được ưu tiên”, Thứ trưởng Bộ Y tế Nguyễn Trường Sơn giải thích trên báo Tuổi Trẻ.

Kết thúc đợt tiêm, 44% số liều vaccine được dành cho người làm việc tại các khu chế xuất, khu công nghiệp (tương đương hơn 312 nghìn người). [2] Phần còn lại được phân chia rải rác tại những khu vực có nguy cơ cao.

Người trên 65 tuổi, dù là một nhóm ưu tiên theo quy định của Bộ Y tế, không được tiêm trong đợt này. [3] Lý do được đưa ra là đợt tiêm chủng này được tổ chức tại các điểm tiêm trong cộng đồng, còn tiêm chủng cho người trên 65 tuổi thì cần thận trọng, phải thực hiện tại bệnh viện hoặc cơ sở y tế có đủ năng lực hồi sức cấp cứu ban đầu.

Logic ở đây là, muốn tiêm “thần tốc” thì phải tổ chức nhiều điểm tiêm ở cộng đồng, mà nếu vậy thì chưa thể tiêm được cho nhóm trên 65 tuổi hoặc có bệnh nền, dù họ là nhóm có nguy cơ tử vong vì virus cao nhất, theo đánh giá của Tổ chức Y tế Thế giới. [4]

Bảo vệ “nồi cơm”

Với chỉ khoảng 800 nghìn liều vaccine, chiến lược tiêm chủng diện rộng của TP. HCM trong đợt tiêm “thần tốc” vừa qua được chuyên gia đánh giá là không hiệu quả. Trả lời Zing News hôm 27/6, Tiến sĩ Nguyễn Thu Anh, Giám đốc Viện Nghiên cứu Y khoa Woolcock tại Việt Nam, giảng viên lâm sàng cao cấp tại Đại học Sydney (Úc) cho rằng với độ phủ vaccine hiện tại chỉ khoảng 6%, thành phố khó đạt mục tiêu giảm lây nhiễm cộng đồng. [5]

Trong khi đó, “nếu tiêm vaccine cho người có nguy cơ tử vong, người cao tuổi, có bệnh lý nền thì sẽ giúp giảm ca bệnh nặng, tử vong, giảm áp lực cho hệ thống y tế”, bà nhận định.

Dù vậy, Tiến sĩ Thu Anh vẫn nói trong bài báo rằng bà đồng tình với chuyện tiêm vaccine cho công nhân để bảo vệ “nồi cơm” của thành phố.

Tiêm vaccine cho toàn bộ công nhân để đảm bảo “nồi cơm” không phải là ý định riêng của TP. HCM. Việc này được Ban Chỉ đạo Quốc gia Phòng, chống dịch COVID-19 chỉ đạo từ đầu tháng Sáu. Những suất tiêm vaccine sớm đã được dành cho hàng chục nghìn công nhân tại các nhà máy của Samsung và Foxconn tại Bắc Ninh và Bắc Giang, nhằm nhanh chóng hồi phục chuỗi sản xuất tại các khu công nghiệp quan trọng thuộc hai tỉnh này. [6]

Kế hoạch được Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đưa ra là đến hết tháng 8/2021, sẽ tiêm xong cho toàn bộ công nhân trong các khu công nghiệp trên cả nước. [7] Đây là một kế hoạch tham vọng, nếu xét tình hình phân bổ vaccine nhỏ giọt như hiện nay. [8] Tính đến ngày 30/6, mới chỉ có hơn 3,7 triệu liều vaccine được tiêm trên cả nước. [9]

Theo ước tính, phải đến quý III năm nay thì lượng vaccine mới về nhiều hơn. Tức là từ giờ cho đến lúc đó, một suất ưu tiên cho công nhân để “bảo vệ nồi cơm” là một suất vaccine mất đi của những người có nguy cơ tử vong cao vì virus SARS-CoV-2.

Việc này không tránh khỏi gây ra tranh cãi trong cộng đồng. Đặc biệt là khi có thông tin công nhân của một nhà máy bia cũng được ưu tiên tiêm vaccine trước trong đợt tiêm vừa qua của TP. HCM. [10]

Ưu tiên cho ai mới phải?

Các đối tượng được ưu tiên tiêm vaccine miễn phí tại Việt Nam được quy định theo Nghị quyết 21/NQ-CP ngày 26/2/2021 của Chính phủ. [11] Theo đó, có 9 nhóm được ưu tiên, cụ thể là:

1. Lực lượng tuyến đầu phòng, chống dịch, gồm:

• Người làm việc trong các cơ sở y tế;

• Người tham gia phòng chống dịch (Thành viên Ban chỉ đạo phòng, chống dịch các cấp, người làm việc ở các khu cách ly, làm nhiệm vụ truy vết, điều tra dịch tễ, tổ COVID-19 dựa vào cộng đồng, tình nguyện viên, phóng viên…);

• Quân đội; Công an.

2. Nhân viên, cán bộ ngoại giao của Việt Nam được cử đi nước ngoài; hải quan, cán bộ làm công tác xuất nhập cảnh;
3. Người cung cấp dịch vụ thiết yếu: hàng không, vận tải, du lịch; cung cấp dịch vụ điện, nước…;
4. Giáo viên, người làm việc tại các cơ sở giáo dục, đào tạo; người làm việc tại các cơ quan, đơn vị hành chính thường xuyên tiếp xúc với nhiều người;
5. Người mắc các bệnh mạn tính, người trên 65 tuổi;
6. Người sinh sống tại các vùng có dịch;
7. Người nghèo, các đối tượng chính sách xã hội;
8. Người được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cử đi công tác, học tập, lao động ở nước ngoài.
9. Các đối tượng khác do Bộ Y tế quyết định căn cứ yêu cầu phòng chống dịch.

Không có gì để bàn về nhóm thứ nhất, vì lực lượng tuyến đầu chống dịch ở đâu cũng phải là ưu tiên hàng đầu. Họ giữ vai trò quan trọng trong việc vận hành hệ thống y tế và an ninh, chống chọi với dịch bệnh, đảm bảo an toàn cho nhiều người khác.

Có hai điều khác đáng bàn hơn trong tình hình hiện tại.

Thứ nhất, công nhân trong các khu công nghiệp, khu chế xuất thuộc nhóm nào trong số các nhóm ưu tiên này? Dù họ quan trọng với nền kinh tế – “nồi cơm” chung, lĩnh vực của họ có chắc là thiết yếu không? Chúng có thiết yếu hơn so với những shipper, những xe ôm công nghệ, những công nhân vệ sinh, những người thu gom rác thải, những tiểu thương tại chợ truyền thống?

Thứ hai, nhóm người mắc các bệnh mạn tính và người trên 65 tuổi được xếp thứ năm, sau cán bộ ngoại giao, giáo viên và các nhân viên hành chính – những người có thể làm công việc của mình qua mạng. Con số này có thể không nhất thiết phản ánh thứ bậc ưu tiên trong quá trình thực thi (có thể đồng thời tiêm cho nhiều nhóm ưu tiên trong danh sách), nhưng nó ít nhiều phản ánh tư duy của người làm chính sách: tập trung tiêm cho những người giúp giữ cho hệ thống vận hành.

Trong lý thuyết phổ biến về đánh giá rủi ro, [12] có hai yếu tố quan trọng cần cân nhắc, đó là xác suất nếu một việc không mong muốn xảy ra (probability), và mức độ nghiêm trọng của việc đó nếu nó xảy ra (severity). Nếu xét trường hợp những người cao tuổi/ có bệnh nền, xác suất họ mắc COVID-19 có thể là thấp hơn so với những người làm công việc phải tiếp xúc nhiều, nhưng nguy cơ tử vong nếu nhiễm bệnh lại là cao nhất. Nghĩa là, nếu mục tiêu là giảm thiểu tỷ lệ tử vong, thì phải tập trung tiêm vaccine phòng bệnh cho nhóm này.

Chính sách phân bổ vaccine của WHO phản ánh rõ rệt ưu tiên trên. Theo đó, ba nhóm cần được tiêm vaccine đầu tiên là các nhân viên y tế, người cao tuổi, và người có bệnh nền. [13] Hướng dẫn phân bổ vaccine của Mỹ cũng làm rõ ưu tiên này. [14] Ngay sau các nhân viên y tế, nhóm ưu tiên tiếp theo được chỉ định tiêm là những người cao tuổi, đặc biệt là những người trong các viện dưỡng lão, vì họ có nguy cơ cao phải nhập viện hoặc tử vong nếu như mắc bệnh. Nhóm người lao động thiết yếu có thể được tiêm sau, khi nguồn vaccine dồi dào hơn.

Tuần trước, thành phố Đài Bắc, Đài Loan bắt đầu lên danh sách những người vô gia cư để tiêm vaccine. [15] Đài Loan cũng là nước gặp khó khăn trong việc tiếp cận vaccine, và họ đang xem người vô gia cư là một nhóm ưu tiên tiêm trước. Bangkok, Thái Lan cũng thực hiện chính sách ưu tiên tương tự cho người vô gia cư. [16] Các nhà nghiên cứu đưa ra hai lập luận ủng hộ việc này, một là nhiều người trong số những người vô gia cư là người già, dẫn đến nguy cơ tử vong cao nếu mắc bệnh, và hai là những người vô gia cư không có điều kiện để đảm bảo các tiêu chuẩn vệ sinh cần thiết, lại sống ở những nơi nhiều người qua lại, dẫn đến xác suất nhiễm bệnh và lây bệnh cao.

Tiêm vaccine như thế nào để đảm bảo hiệu quả và công bằng là một bài toán khó, nhất là khi tình hình dịch bệnh liên tục thay đổi. Các nhà toán học ở Mỹ đã dành nhiều thời gian để mô hình hóa và đánh giá tác động của các phương án phân bổ vaccine khác nhau. Dù các mô hình biến thiên ở nhiều yếu tố, chúng đều cùng ủng hộ một phương án: tiêm vaccine trước cho người lớn tuổi để ngăn ngừa tử vong, sau đó mở rộng ra những nhóm khỏe mạnh hơn trong dân số. [17]

Sẽ còn rất lâu cho đến khi có đủ vaccine cho tất cả mọi người. Trong bối cảnh khan hiếm đó, trả lời đúng câu hỏi tiêm vaccine cho ai trước có thể giúp cứu được rất nhiều nhân mạng.

Câu hỏi lớn vẫn là: Ưu tiên bảo toàn mạng sống của những người dễ tổn thương nhất, hay ưu tiên đảm bảo “nồi cơm” bằng việc bảo vệ những người khỏe mạnh trước tiên?

Tài liệu tham khảo:

1.  Online T. T. (2021, June 19). TP.HCM ưu tiên tiêm vắc xin ngừa COVID-19 cho công nhân. TUOI TRE ONLINE. https://tuoitre.vn/tp-hcm-uu-tien-tiem-vac-xin-ngua-covid-19-cho-cong-nhan-20210619000134435.htm

2.  Quân M. (2021, June 28). 710.773 người ở TPHCM được tiêm vaccine phòng COVID-19 trong đợt 4. Tin tức mới nhất 24h – Đọc Báo Lao Động online – Laodong.vn. https://laodong.vn/xa-hoi/710773-nguoi-o-tphcm-duoc-tiem-vaccine-phong-covid-19-trong-dot-4-924955.ldo

3.  TP.HCM tạm thời chưa tiêm vaccine COVID-19 cho người trên 65 tuổi. (2021, June 25). Giadinh.Net.Vn. https://giadinh.net.vn/y-te/tphcm-tam-thoi-chua-tiem-vaccine-covid-19-cho-nguoi-tren-65-tuoi-20210625082029966.htm

4.  Access and allocation: how will there be fair and equitable allocation of limited supplies? (2021, January 12). WHO. https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/access-and-allocation-how-will-there-be-fair-and-equitable-allocation-of-limited-supplies

5.  Hằng T. (2021, June 27). Bài toán phân chia nguồn vaccine có hạn ở TP.HCM. ZingNews.vn. https://zingnews.vn/bai-toan-phan-chia-nguon-vaccine-co-han-o-tphcm-post1230124.html

6.  Tong, K. D. (2021, June 2). Vietnam vaccinates Samsung workers amid battle with COVID variant. Nikkei Asia. https://asia.nikkei.com/Spotlight/Coronavirus/Vietnam-vaccinates-Samsung-workers-amid-battle-with-COVID-variant

7.  Chinhphu.Vn (2021, June 11). Tiêm vaccine phòng COVID-19 cho toàn bộ công nhân trong khu công nghiệp. Tin tức mới nhất 24h – Đọc Báo Lao Động online – Laodong.vn. https://laodong.vn/thoi-su/tiem-vaccine-phong-covid-19-cho-toan-bo-cong-nhan-trong-khu-cong-nghiep-919502.ldo

8.  VGP News (2021b, June 30). Thủ tướng làm việc gấp với Tập đoàn AstraZeneca thúc đẩy đưa vắc xin về nước sớm nhất. TUOI TRE ONLINE. https://tuoitre.vn/thu-tuong-lam-viec-gap-voi-tap-doan-astrazeneca-thuc-day-dua-vac-xin-ve-nuoc-som-nhat-20210630105936771.htm

9.  Thái B. (2021, July 1). Sáng 1/7: TP Hồ Chí Minh có 158 ca mắc COVID-19, Việt Nam đã vượt 17.000 bệnh nhân. Báo SKĐS Online. https://suckhoedoisong.vn/sang-1-7-tp-ho-chi-minh-co-158-ca-mac-covid-19-viet-nam-da-vuot-17000-benh-nhan-n196266.html

10.  Gần 500 công nhân nhà máy bia Sài Gòn ở Củ Chi được tiêm vaccine phòng Covid-19. (2021, June 24). Báo điện tử Tiền Phong. https://tienphong.vn/gan-500-cong-nhan-nha-may-bia-sai-gon-o-cu-chi-duoc-tiem-vaccine-phong-covid-19-post1348960.tpo

11.  Nghị quyết 21/NQ-CP về mua và sử dụng vaccine phòng COVID-19 https://luatvietnam.vn/y-te/nghi-quyet-21-nq-cp-ve-mua-va-su-dung-vac-xin-phong-covid-19-199022-d1.html

12.  Markovic, I. (2021, March 24). How to use the risk assessment matrix to organize your project better. TMS. https://tms-outsource.com/blog/posts/risk-assessment-matrix/

13.  Access and allocation: how will there be fair and equitable allocation of limited supplies? (2021, January 12). WHO. https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/access-and-allocation-how-will-there-be-fair-and-equitable-allocation-of-limited-supplies

14.  Stieg, C. (2020, December 15). When Dr. Fauci and other experts say you can expect to get vaccinated for Covid-19. CNBC. https://www.cnbc.com/2020/12/14/who-gets-the-covid-vaccine-first-timeline-and-priority-explained.html

15.  Strong, M. (2021, June 22). Taipei draws up list of homeless for COVID vaccination. Taiwan News. https://www.taiwannews.com.tw/en/news/4229454

16.  Bangkok Post Public Company Limited. (2021, June 18). First vaccine doses for city homeless. Https://Www.Bangkokpost.Com. https://www.bangkokpost.com/thailand/general/2134063/first-vaccine-doses-for-city-homeless

17.  Neimark, J. U. (2020, November 20). Doing the Touchy Math on Who Should Get a COVID Vaccine First. Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article/doing-the-touchy-math-on-who-should-get-a-covid-vaccine-first/