Đọc Nhật ký Vũ Hán và nhớ về một nhật ký Sài Gòn vừa biến mất

Tôi quyết định đọc “Nhật ký Vũ Hán” (Wuhan Diary) sau khi đọc bài nói chuyện của nhà văn Diêm Liên Khoa mang tên “Sau COVID-19, còn điều gì nữa?”. Nếu đã đọc bài viết đó, bạn có thể bỏ qua bài viết này của tôi. [1]

“Nhật ký Vũ Hán” là cuốn sách tổng hợp những trang nhật ký online của Phương Phương, nhà văn nổi tiếng Trung Quốc, trong những ngày Vũ Hán bị phong tỏa vào đầu năm 2020, khi COVID-19 vừa bùng phát.

Đầu tiên thì, Nhật ký Vũ Hán không phải là một cuốn sách phản kháng. Nói đúng hơn thì Phương Phương, tác giả của quyển sách này không thuộc về tầng lớp văn nhân phản kháng ở Trung Quốc. Bà là một nhân vật có tiếng tăm, có một cuộc sống kinh tế ổn định, có nhiều mối quan hệ với các quan chức và người có ảnh hưởng khác ở Vũ Hán. Vị thế đó giúp bà đi qua mùa dịch từ căn nhà của mình, và còn đủ sức lực để nhìn thấy dịch bệnh ở một góc tương đối xa: từ bản tin trên tivi, từ đường phố vắng người, từ các bài viết trên mạng xã hội. Nói cho cùng, nếu mắc bệnh hoặc phải chăm sóc người thân mắc bệnh, làm gì còn ai đủ sức quan tâm tổng số ca nhiễm của thành phố?

Nhưng Phương Phương cũng là một người mẹ trung niên nhiều lo lắng, một cư dân, như hàng triệu người khác, bàng hoàng trước cảnh thành phố bị phong tỏa chỉ qua một đêm. Bà bồn chồn lo lắng cho cô con gái ở riêng và chẳng mấy khi tự nấu nướng. Bà đôi khi thức dậy trong dòng tin nhắn của hàng xóm “thu hải đường ở sân trước nhà chị nở rồi kìa, nhưng bài viết trên WeChat thì bị xóa rồi”. Đôi khi vui vẻ, bà khoe về phần bánh mới được bạn mang qua cho.

Thật kỳ lạ là rất nhiều điều Phương Phương trải qua ở Vũ Hán trở thành trải nghiệm của chính tôi, cũng như rất nhiều điều cư dân Vũ Hán từng tranh cãi trở thành đề tài của cư dân mạng ở Việt Nam.

Phương Phương đếm số ca nhiễm mỗi ngày, tự hỏi con số giảm đến mức nào thì lệnh phong tỏa được dỡ bớt. Bà cảm động trước những tình nguyện viên đã lao ra đường để hỗ trợ mọi người, tức giận trước những quan chức đã chậm trễ vào phút đầu rồi phủi đi trách nhiệm sau đó (rồi cũng tức giận vì bị dán nhãn chống chính phủ). Bà chia sẻ trên blog của mình (như chúng ta share bài về Facebook) một lá thư kêu gọi phúc lợi cho công nhân nhập cư, những người mất việc vì lệnh phong tỏa. Bà theo dõi cuộc tranh luận về việc đông y thì có chữa nổi bệnh do virus SARS-CoV-2 gây ra không. Bà từ chối bịt tai lại trước những tiếng khóc của thành phố để giữ cho mình “năng lượng tích cực”, vì như bà viết, “Vũ Hán vẫn còn nước mắt để khóc”.

Và cũng như chúng ta, cứ vài hôm bà lại để tang một người quen biết. Đó có thể là cái chết mà cả thành phố đều biết, như bác sĩ Lý Văn Lượng và những nhân viên y tế đồng nghiệp của ông. Đó cũng có thể là một người quen của riêng chúng ta. Giờ thì hẳn ai trong chúng ta cũng biết một ai đó đã không còn nữa vì dịch bệnh.

Khi tôi viết bài này cũng là lúc “Giúp nhau mùa dịch”, một nhóm cộng đồng trên Facebook, bỗng dưng biến mất. Nhóm tự phát này có ít nhất 200.000 thành viên (con số có thể đã tăng lên rất nhiều từ tuần trước). Đây là nơi cho chúng ta những góc nhìn chân thật nhất về Sài Gòn những ngày này, đằng sau các cánh cửa đóng im lìm ngoài đường phố và những con số vô hồn trên mặt báo. Ở trong đó, lòng tốt của các y bác sĩ, tình nguyện viên và người dân là nhiều vô kể - với các chỉ dẫn, chia sẻ, kết nối, nhưng chúng lại chẳng đáng là bao so với nỗi tuyệt vọng của những người kêu cứu.

Tôi nhớ câu chuyện vui nhất mình từng đọc được trong đó là về một người mẹ ở Đồng Nai lo lắng cho đứa con trai 17 tuổi đang ở một mình trên căn hộ chung cư cao cấp ở Sài Gòn. Chung cư vẫn an toàn, nhưng bà không biết có nên đưa con về không.

Những câu chuyện còn lại thì đầy tuyệt vọng. Gia đình có người già, hoặc có người mang bệnh nền. Bố mẹ khó thở nhưng con cái không thể tìm được một số điện thoại nào có thể cung cấp xe để đưa đến bệnh viện. Người phụ nữ gần sinh có chồng đã nhiễm bệnh. Gia đình có người nghi nhiễm nhưng y tế phường quá bận để xuống. Người cần nhận xác thân nhân nhưng không dám ra đường vì phường không cấp giấy. Người không đủ sức mai táng cha vì bệnh viện đưa giá cao hơn mức giá hỏa táng trên báo. Đứa trẻ con của công nhân mất việc đã ăn mì gói suốt một tuần. Những câu chuyện kêu cứu nhiều đến mức vào tuần trước, những người quản trị nhóm đã thay đổi quy định, rằng sẽ không duyệt các nội dung kêu cứu không liên quan đến y tế.

Tôi không muốn giới thiệu về Nhật ký Vũ Hán như một cuốn sách đẹp đẽ. Không phải ký ức nào cũng đẹp. Lãng mạn hóa nỗi đau của người khác cũng chẳng phải điều hay ho gì. Nhưng giống như Giúp nhau mùa dịch, nơi đầy những bài đăng khiến chúng ta quay mặt đi vì bất lực, Nhật ký Vũ Hán là mảnh ký ức sẽ không tìm được chỗ ghép vào bức ảnh kỷ niệm ngày khải hoàn thắng dịch, như từ mà cả Diêm Liên Khoa và Phương Phương dùng.

Sau khi dịch ở Vũ Hán kết thúc, chính phủ Trung Quốc tuyên bố gần 4.000 người chết vì dịch ở thành phố này là liệt sĩ, những người “tử vì đạo”. Nó phù hợp với diễn ngôn chung của chính phủ về trận dịch như một cuộc chiến mà cả đất nước đã xung trận để đẩy lùi, nhưng trên hết, nó phủ lên những cái chết kia hào quang của sự tự nguyện.

Hy sinh là từ để chỉ cái chết của một người lính, sự ngã xuống trên chiến trường, là cái chết đã được chấp nhận từ phút ban đầu. Biến cái chết vì dịch thành sự hy sinh là cướp đi quyền được tức giận của các nạn nhân, là hợp lý hóa cho những mất mát cá nhân và miễn trừ trách nhiệm cho những người đã gây ra cái chết đó. Bởi “có vị tướng nào bị chất vấn trong ngày khải hoàn trở về?”. Trong bức tranh khải hoàn chỉ còn những người tự nguyện nhận lấy cái chết vì đất nước và đồng bào, chẳng có ai là kẻ nghĩ mình chết oan trên giường bệnh vào Tết Nguyên đán, cũng chẳng có những người phải nhắm mắt mà không được nắm tay người thân.

Chúng ta rồi sẽ quên, nhưng không phải lúc nào cũng là do các chính quyền cố tình tẩy trắng. Ký ức về những ngày dài sống trong những căn nhà đóng chặt cửa rồi cũng sẽ tự phai nhạt đi. Khi dịch từ Vũ Hán lan rộng ra thế giới, các nhà báo và công chúng chỉ còn nhớ về Vũ Hán như nơi đầu tiên dịch bùng phát. 3.869 người chết tại Vũ Hán chỉ là những con số, thậm chí là số lẻ so với Mỹ hay châu Âu. [2] Người ta sẽ trở lại Vũ Hán để tìm kiếm nguồn gốc của căn bệnh, nhưng không ai còn nhớ những người đứng bên ngoài nhà tang lễ sau dịch để nhận lại tro cốt của thân nhân. Sử sách hẳn sẽ viết về COVID-19 như một sự kiện định hình lại thế kỷ này, nhưng có lẽ sẽ chỉ nhắc về số người chết để so với các Thế chiến xem cái nào tàn khốc hơn.

Nếu có gì xuyên suốt nhất về Nhật ký Vũ Hán trong suốt ba tháng Phương Phương viết mỗi ngày, đó là thái độ xác quyết rằng bà không muốn quên. Ký ức đó không chỉ là những điều đẹp đẽ tích cực đã xảy ra như lòng dũng cảm hay sự quên mình. Đối với Phương Phương, đó còn là những điều thật khó để nhớ về: người chết vì không được cứu chữa, đám tang không được diễn ra, lời tuyên bố của chính phủ rằng virus không lây lan giữa người với người. Tất cả nỗi buồn, sự bất công, cảm giác là nạn nhân, bà biết mình sẽ không bao giờ quên.

Chẳng mấy ai đủ sức đọc hết những lời kêu cứu trên nhóm Giúp nhau mùa dịch. Rồi sẽ đến lúc chúng ta thấy những câu chuyện cá nhân đó từa tựa nhau: nhiễm bệnh, khó thở, không có giường bệnh, qua đời. Nhưng như Phương Phương đã mượn câu mở đầu của tác phẩm Anna Karenina để diễn giải, “Hầu hết các gia đình hạnh phúc đều giống nhau, nhưng những gia đình bất hạnh lại có nỗi bất hạnh của riêng họ”, làm sao có thể đánh đồng tất cả những cái chết ở Sài Gòn trong đợt dịch này là nỗi đau chung và cho rằng chúng giống hệt nhau? TP. Hồ Chí Minh hẳn là còn lâu mới hết dịch, nhưng diễn ngôn đầy không khí chiến trận trên mặt báo đã không có chỗ cho những nỗi tuyệt vọng của cư dân.

Vì tất cả những lý do trên, tôi mong bạn đọc Nhật ký Vũ Hán.

Như tôi đã nói ở trên, ở một mặt nào đó, đây vẫn là một câu chuyện phong tỏa của người có nhiều đặc quyền. Phương Phương thuộc về tầng lớp tri thức trong xã hội, có hai người anh (hoặc em) trai làm giáo sư đại học với khả năng tiếp cận những thông tin mà không phải người dân Vũ Hán nào cũng có. Bà có một khoảng sân an toàn để bước ra hít thở khí trời, vẫn có thể lái xe đến đưa đồ ăn cho con gái. Rất nhiều người Sài Gòn và người Vũ Hán không có được lựa chọn đó.  Ở một mặt nào đó, Nhật ký Vũ Hán là một câu chuyện còn an ủi hơn nhiều so với những gì đang diễn ra với rất nhiều người ở Sài Gòn hiện nay.

Bạn cũng có thể đọc cuốn sách để tìm kiếm một chút vuốt ve, hoặc chỉ dẫn làm sao để vượt qua những ngày này (với điều kiện có đủ đặc quyền). Bạn cũng có thể đọc nó như một lời nhắc nhở bản thân: dịch rồi sẽ qua (dù không biết bao giờ), nhưng đừng để ký ức vụn vặt hàng ngày của chúng ta bị hòa vào biển huyền thoại ngày chiến thắng. Vì ký ức của chúng ta là sự thật.

Còn nếu bạn đang ở Sài Gòn, tốt hơn hết, hãy viết lại nhật ký của riêng mình.

Hãy viết ra,

Những điều không được viết trên mặt báo chính thống

Những điều bị cho là gây hoang mang

Những điều có thể sẽ bị Trung tâm tin giả của Bộ Thông tin và Truyền thông dán nhãn là “tin giả”

Những điều ta không thể quên.

Vì, nói như Diêm Liên Khoa, sau đại dịch này, nếu không thể là những người thầm thì, hãy để chúng ta trở thành “những kẻ lặng câm nhưng mang theo ký ức”.

Cảm ơn đã đọc bài viết này. Bạn hãy đọc cả Nhật ký Vũ Hán và bài viết của Diêm Liên Khoa nữa nhé.

Bạn có thể tìm thấy bản tiếng Anh của Nhật ký Vũ Hán trên Amazon với định dạng dành cho Kindle, với tên đầy đủ là “Wuhan Diary: Dispatched from a Quarantine City”. [3]

Bài viết nằm trong mục Đọc sách cùng Đoan Trang, đăng vào tối thứ Ba hàng tuần.

Bài cộng tác xin gửi cho chúng tôi tại đây. Ban biên tập Luật Khoa tạp chí, bao gồm Đoan Trang, rất mong chờ bài viết của bạn.

Chú thích:

1.  Vũ Ngọc Khuê (dịch). Sau COVID-19, còn điều gì nữa? – Diêm Liên Khoa. (2021, April 27). Nhunghuyenthoai.com. Truy cập tại vanvn.vn ngày 3/8/2021. https://vanvn.vn/sau-covid-19-con-dieu-gi-nua-diem-lien-khoa

2.  The Economist. (2021, June 1). Covid-19 deaths in Wuhan seem far higher than the official count. https://www.economist.com/graphic-detail/2021/05/30/covid-19-deaths-in-wuhan-seem-far-higher-than-the-official-count

3.  Wuhan Diary: Dispatches from a Quarantined City - Kindle edition by Fang, Fang, Berry, Michael. Politics & Social Sciences Kindle eBooks @ Amazon.com. (2021). Amazon. https://www.amazon.com/Wuhan-Diary-Dispatches-Quarantined-City-ebook/dp/B086JXGZFB