CHANGE và án trốn thuế - Kỳ 1: Tổ chức phi lợi nhuận hay doanh nghiệp?

Từ một nhà hoạt động môi trường và lãnh đạo NGO được báo đài nhà nước trọng vọng, Hoàng Thị Minh Hồng và Trung tâm CHANGE của cô bỗng dưng dính án “trốn thuế”. [1]

Luật Khoa tạp chí sẽ đăng tải một chuyên đề về pháp nhân phi lợi nhuận để lý giải căn cứ pháp lý và đạo lý của việc nhà nước Việt Nam có thể kết án bà Hoàng Thị Minh Hồng - Giám đốc Trung tâm Hành động và Liên kết vì Môi trường và Phát triển (tên viết tắt là CHANGE) về tội trốn thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập doanh nghiệp.

***

Khi xét đến nghĩa vụ thuế của một tổ chức, ta phải xét đến hai yếu tố: 

• tổ chức đó hoạt động vì lợi nhuận (for-profit) hay phi lợi nhuận (non-profit);
• các hoạt động của tổ chức đó thuộc nhóm ngành nghề phải đóng thuế hay được miễn thuế.

Hệ thống pháp luật Việt Nam không có khái niệm tổ chức phi lợi nhuận mà có một số khái niệm tương đương trong nhiều quy định khác nhau. Trong khuôn khổ bài viết này, người viết chỉ đề cập đến một số khái niệm gần với mô hình hoạt động và tính chất phi lợi nhuận của Trung tâm CHANGE mà không đề cập đến tất cả các mô hình phi lợi nhuận khác. 

Tổ chức khoa học - công nghệ

Đầu tiên, phải nói đến tư cách pháp lý chính thức trên giấy tờ của Trung tâm CHANGE: một tổ chức khoa học - công nghệ ngoài công lập, được thành lập dựa trên Luật Khoa học và Công nghệ. [2]

Theo bản kết luận điều tra của Công an Thành phố Hồ Chí Minh trong vụ án Hoàng Thị Minh Hồng, CHANGE được thành lập theo quyết định số 78/QĐ-LHHVN ngày 28/1/2013 của Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam (VUSTA). Bộ Khoa học và Công nghệ cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động khoa học và công nghệ số A-1094 cho CHANGE lần đầu ngày 13/3/2013, lần thứ hai ngày 8/12/2016 và lần thứ ba ngày 3/1/2020.

Quyết định thành lập và giấy chứng nhận đăng ký hoạt động khoa học và công nghệ cho thấy, CHANGE hoạt động trong lĩnh vực khoa học và công nghệ; nghiên cứu khoa học, công nghệ và ứng dụng công nghệ; thực hiện dịch vụ khoa học và công nghệ; hợp tác với các tổ chức trong và ngoài nước để thực hiện nhiệm vụ của mình.

Giấy phép này không thể hiện CHANGE là một tổ chức phi lợi nhuận hay không. Nói cách khác, một tổ chức khoa học - công nghệ ngoài công lập có thể vì lợi nhuận hoặc phi lợi nhuận.

Pháp nhân phi thương mại

Tiếp theo, cần kể đến khái niệm pháp nhân phi thương mại được quy định tại Điều 76 Bộ luật Dân sự 2015. [3] Theo đó, pháp nhân phi thương mại là pháp nhân không có mục tiêu chính là tìm kiếm lợi nhuận và nếu có lợi nhuận thì cũng không được phân chia cho các thành viên. 

Điều luật này quy định khá rộng về các pháp nhân phi thương mại, bao gồm cơ quan nhà nước, đơn vị vũ trang nhân dân, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp, quỹ xã hội, quỹ từ thiện, doanh nghiệp xã hội, và các tổ chức phi thương mại khác. 

Theo quy định này, người viết cho rằng CHANGE cùng một số tổ chức khác có thủ tục thành lập và cách vận hành tương tự (như MEC, LPSD, GreenID) là một tổ chức xã hội hoặc là một tổ chức phi thương mại khác.

Cụ thể, Báo cáo thường niên năm 2020 của CHANGE ghi nhận 92% nguồn thu của tổ chức năm 2020 đến từ các khoản tài trợ của các chính phủ, Liên Hiệp Quốc, và các tổ chức phi lợi nhuận quốc tế. [4]

Các khoản tài trợ này có nguồn gốc từ tiền thuế và tiền từ thiện của người dân các nước hay còn gọi là tiền tài trợ của người dân các nước giàu cho người dân các nước nghèo. CHANGE tiếp nhận các khoản tiền tài trợ này để thực hiện các hoạt động trong lĩnh vực phát triển bền vững, bảo vệ môi trường, chống biến đổi khí hậu, và bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam. Bên cạnh đó, một phần nhỏ ngân sách của CHANGE do người Việt Nam và người nước ngoài tài trợ trực tiếp với danh nghĩa từ thiện, nhân đạo. 

Vấn đề là ở chỗ này: CHANGE phải cam kết hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận thì mới được nhận những khoản tài trợ kể trên.

Đây là biểu hiện rõ nét cho thấy tính chất phi lợi nhuận của CHANGE.

Bên cạnh đó, trong một bài phóng sự và một bài phỏng vấn của báo Người Lao Động năm 2018 và báo Phụ nữ TP. Hồ Chí Minh năm 2019, bà Hoàng Thị Minh Hồng tự nhận CHANGE là một tổ chức phi lợi nhuận. [5] [6] Báo cáo thường niên năm 2020 của CHANGE cũng thừa nhận họ là một NGO (non-governmental organization), tức là tổ chức phi chính phủ - một khái niệm thường được hiểu là đồng nghĩa với tổ chức phi lợi nhuận. 

***

Tới đây, chúng ta có thể thấy sự không rõ ràng về mặt pháp luật liên quan đến tính chất phi lợi nhuận của CHANGE. Nếu theo quy định của Bộ luật Dân sự, CHANGE là một tổ chức xã hội hoặc là một tổ chức phi thương mại không có mục tiêu tìm kiếm lợi nhuận. Tuy nhiên, Luật Khoa học và Công nghệ và giấy chứng nhận hoạt động không thể hiện rõ ràng tính chất phi lợi nhuận của CHANGE. 

Do đó, các cơ quan chức năng có thể ứng xử với CHANGE và bà Hoàng Thị Minh Hồng theo cách khác nhau, tùy thuộc vào việc họ coi CHANGE là tổ chức vì lợi nhuận hay phi lợi nhuận, các hoạt động có thuộc diện được miễn thuế hay không. 

Họ sẽ dựa trên việc áp dụng các quy định pháp luật khác nhau cũng như số liệu cụ thể về các khoản tài trợ, các hợp đồng cung cấp dịch vụ khoa học và công nghệ và các khoản chi tiêu cho các hoạt động cộng đồng do CHANGE thực hiện. Họ có thể sử dụng các quy định đối với một pháp nhân thương mại có mục đích tìm kiếm lợi nhuận để khép bà Hồng tội trốn thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập doanh nghiệp. Họ cũng có thể ứng xử với CHANGE như một pháp nhân phi thương mại và phi lợi nhuận để có bản án nhân văn hơn đối với bà Hồng.

Về mặt đạo lý, chính quyền Việt Nam không thể viện dẫn bất kỳ lý do gì để đánh thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập doanh nghiệp đối với các khoản tài trợ này. Người đóng thuế và người làm từ thiện ở các nước và ở Việt Nam cũng không thể chấp nhận trả thuế cho các khoản tài trợ mà CHANGE và các tổ chức phi lợi nhuận khác đã tiếp nhận.

Trên thực tế, kết luận điều tra và cáo trạng vụ án đều khẳng định CHANGE hoạt động theo mô hình doanh nghiệp và phải chịu thuế như một doanh nghiệp bình thường.

***

Trong kỳ tới, chúng ta sẽ tìm hiểu xem bà Hoàng Thị Minh Hồng có thể bị kết án tù vì tội trốn thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập doanh nghiệp đối với các khoản tài trợ và hợp đồng dịch vụ cho hoạt động của CHANGE theo căn cứ pháp lý nào.

Loạt bài “CHANGE và án trốn thuế”:

Kỳ 1: Tổ chức phi lợi nhuận hay doanh nghiệp?

Luật Việt Nam không có khái niệm tổ chức phi lợi nhuận như các nước khác.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 2: CHANGE có trốn thuế không?

Nhà tài trợ không chấp nhận trả thuế cho tiền viện trợ.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 3: Đã mang tiền giúp Việt Nam mà còn bị đánh thuế GTGT

Đánh thuế lòng tốt.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 4: Các tổ chức phi lợi nhuận bị đánh thuế GTGT như thế nào

Hai phương pháp đánh thuế: khấu trừ và trực tiếp.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 5: Miễn thuế kiểu… đố mày xin được

Gãy lưng vì thủ tục xin miễn thuế.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 6: Những rủi ro pháp lý về thuế TNDN với các tổ chức phi lợi nhuận

Kết luận điều tra, cáo trạng và bản án đối với bà Hoàng Thị Minh Hồng cho thấy, nhà nước áp dụng phương pháp trực tiếp để tính số tiền trốn thuế giá trị gia tăng (GTGT). Do đó, cũng áp dụng phương pháp này để tính số tiền trốn

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 7: Tiền từ thiện của bạn đang bị đánh thuế như thế nào

Phải, tiền từ thiện của bạn cũng bị đánh thuế.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng

Kỳ 8 và hết: Các tổ chức phi lợi nhuận nên làm gì để tránh bị kết tội trốn thuế?

Phải tự cứu mình trước khi trời cứu.

Luật Khoa tạp chíThủy Tùng