Quấy rối tình dục tại nơi làm việc là gì và quy trình xử lý ra sao?

Giữa bối cảnh hội nhập quốc tế, việc thực hiện tốt cam kết phòng, chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc góp phần giúp doanh nghiệp nâng cao vị thế và mở rộng thị trường.

Nếu không, uy tín và hình ảnh của tổ chức sẽ bị ảnh hưởng. Ngoài ra, doanh nghiệp còn có thể gặp rắc rối pháp lý khi bị cơ quan nhà nước thanh tra, kiểm tra hay cộng đồng, đối tác giám sát. Một số rủi ro khác cần kể tới như thiệt hại thời gian, tài chính (để giải quyết khiếu nại, tố cáo) và nguồn nhân lực (nạn nhân được quyền nghỉ việc không báo trước khi bị quấy rối tình dục hoặc tạm dừng công việc để điều trị sức khỏe; người thực hiện hành vi quấy rối tình dục bị cách chức hoặc sa thải), v.v.

Pháp luật về lao động hiện hành của Việt Nam cũng như nhiều nước trên thế giới quy định việc phòng, chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc (khu vực công lẫn tư) là nghĩa vụ pháp lý bắt buộc đối với người sử dụng lao động (NSDLĐ).

Bộ luật Lao động năm 2019, Điều 118 quy định NSDLĐ phải ban hành nội quy lao động, nếu sử dụng từ 10 người lao động (NLĐ) trở lên thì phải ban hành nội quy bằng văn bản; trong đó bao gồm nội dung về phòng, chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc và trình tự, thủ tục xử lý nếu có hành vi quấy rối tình dục xảy ra.

Nói cách khác, NSDLĐ có vai trò chính yếu trong việc bảo đảm môi trường làm việc an toàn cho NLĐ.

Nhằm hỗ trợ NSDLĐ nâng cao vai trò, khả năng xử lý của mình và giúp NLĐ nhận biết hành vi quấy rối tình dục, hiểu rõ các công cụ pháp lý để bảo vệ bản thân, đồng nghiệp, năm 2019, Vụ Pháp chế của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội ban hành Sổ tay hướng dẫn về phòng, chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc (sau đây gọi tắt là Sổ tay). Ở bài này, người viết tham khảo, tóm lược và diễn giải lại thông tin có trong Sổ tay.

Khái niệm quấy rối tình dục tại nơi làm việc

Đây là một hình thức phân biệt đối xử dựa trên giới tính và bị nghiêm cấm tại môi trường làm việc. Theo Bộ luật Lao động năm 2019, Điều 3, Khoản 9:

Quấy rối tình dục tại nơi làm việc là hành vi có tính chất tình dục của bất kỳ người nào đối với người khác tại nơi làm việc mà không được người đó mong muốn hoặc chấp nhận.
Nơi làm việc là bất kỳ nơi nào mà NLĐ thực tế làm việc theo thỏa thuận hoặc phân công của NSDLĐ.

Theo Nghị định số 145 của Chính phủ năm 2020 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Lao động về điều kiện lao động và quan hệ lao động, Điều 84:

Quấy rối tình dục có thể xảy ra dưới dạng trao đổi (như đề nghị, yêu cầu, gợi ý, đe dọa, ép buộc đổi quan hệ tình dục lấy bất kỳ lợi ích nào liên quan đến công việc) hoặc những hành vi có tính chất tình dục không nhằm mục đích trao đổi, nhưng khiến môi trường làm việc trở nên khó chịu và bất an, gây tổn hại về thể chất, tinh thần, hiệu quả công việc và cuộc sống của người bị quấy rối.
Nơi làm việc là bất cứ địa điểm nào mà NLĐ thực tế làm việc theo thỏa thuận hoặc phân công của NSDLĐ, bao gồm cả những địa điểm hay không gian có liên quan đến công việc như các hoạt động xã hội, hội thảo, tập huấn, chuyến đi công tác chính thức, bữa ăn, hội thoại trên điện thoại, các hoạt động giao tiếp qua phương tiện điện tử, phương tiện đi lại do NSDLĐ bố trí từ nơi ở đến nơi làm việc và ngược lại, nơi ở do NSDLĐ cung cấp và địa điểm khác do NSDLĐ quy định.

Hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc có ba dạng biểu hiện: mang tính thể chất, bằng lời nói hay phi lời nói.

Hành vi quấy rối tình dục mang tính thể chất

Đây là hành vi bao gồm các hành động, cử chỉ, tiếp xúc, tác động vào cơ thể mang tính tình dục hoặc gợi ý tình dục. Hành vi này có thể cấu thành tội phạm theo quy định của pháp luật hình sự là tấn công tình dục, cưỡng ép quan hệ tình dục và hiếp dâm. Ví dụ:

Một người lãnh đạo hoặc đồng nghiệp thỉnh thoảng vỗ vai nhân viên (khác giới hoặc cùng giới) để thể hiện sự khen ngợi năng lực làm việc. Tuy nhiên, nhiều lần sau đó, người này đặt tay trên vai lâu hơn, có lần lại ôm quàng vai, vô tình xoa xoa vai, mặc dù nhân viên đó đã tỏ ý khó chịu và từ chối khéo bằng cách né người, nhăn mặt và đứng cách xa, hoặc nói với người này: “Làm ơn dừng lại, đừng làm như vậy nữa. Anh/chị đang làm tôi không thoải mái.”
Một người cố tình sờ hoặc chạm vào hông, mông, eo, đùi, tay (hay các bộ phận khác trên cơ thể), hoặc bắt tay, nắm tay, hay xoa tay một cách bất thường, hoặc ôm, hôn người khác, mặc dù người đó đã có hành động (cử chỉ hoặc lời nói) thể hiện sự không đồng thuận, không cho phép.

Hành vi quấy rối tình dục bằng lời nói

Hành vi này bao gồm lời nói trực tiếp, qua điện thoại hoặc qua phương tiện điện tử có nội dung tình dục hoặc có ngụ ý tình dục. Ví dụ:

Hai đồng nghiệp (giới tính bất kỳ) nói chuyện hoặc đùa cợt tục tĩu về tình dục với âm lượng đủ to để những đồng nghiệp xung quanh có thể nghe được. Những câu chuyện của họ bậy bạ đến mức khiến người khác phải đỏ mặt. Một đồng nghiệp khác lên tiếng đề nghị họ “đừng nói chuyện bậy nữa”. Họ trả lời: “Bọn này đùa vui thôi mà, chị em/anh em không thích đùa à?”. Thực tế, hành vi này không phải chỉ là đùa vui, vì nó làm những người xung quanh khó chịu. Lẽ ra, sau khi được góp ý, họ phải nói chuyện đó một cách lịch sự, kín đáo hơn; nhưng họ không thay đổi mà vẫn tiếp tục đùa cợt tục tĩu khiến những người bị buộc phải nghe càng thêm khó chịu.
Một người trêu ghẹo người khác (giới tính bất kỳ) bằng các từ ngữ nhạy cảm, bậy bạ về tình dục, hoặc nhận xét, bình phẩm về cơ thể hay các bộ phận trên cơ thể người khác như “ngực đẹp quá!”, “mông em rất mẩy, mắn phải biết”, hoặc “hôm nay trông anh/em sexy thế”, v.v. khiến người nghe khó chịu và bày tỏ thái độ không thích, không đồng tình.

Hành vi quấy rối tình dục phi lời nói

Hành vi này bao gồm ngôn ngữ cơ thể, sự trưng bày, miêu tả tài liệu trực quan về tình dục hoặc liên quan đến hoạt động tình dục trực tiếp hoặc qua phương tiện điện tử. Ví dụ qua câu chuyện kể của một nạn nhân:

“Em chỉ mong học cho xong cái bằng đại học thứ hai để chuyển chỗ làm. Em sợ làm ở đây (công ty Y) lắm rồi. Mỗi khi xách túi bước vào phòng làm việc là em chỉ mong sớm đến giờ về; hoặc em thầm ước rằng hôm nay sẽ được sếp giao cho một công việc gì đó ở bên ngoài. Nếu không, cả ngày em phải làm ‘nạn nhân’ của đủ thứ trò trêu chọc bậy bạ của đám đàn ông (hoặc đàn bà) trong phòng. Nào là bắt xem ảnh hay đoạn clip ‘chân dài thiếu vải’ với đàn ông ‘lực lưỡng cường tráng’, hoặc họ ngang nhiên trưng bày các hình ảnh hở hang, gợi dục và cố tình để em phải nhìn thấy. Khi thấy em cố né tránh hoặc khổ sở chống chế hoặc từ chối tham gia thì họ cười hô hố và chế nhạo em. Có những ngày, em thấy mình chẳng làm được việc gì cả, hoặc nếu có thì cũng chỉ là làm cho xong, chứ kết quả không như em mong muốn. Bởi vậy, em chỉ mong sao cho mau chóng được ‘thoát’ ra khỏi chỗ làm này”.

Quy trình xử lý hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc

Thứ nhất, phản ánh thông tin. Khi gặp hành vi quấy rối tình dục, cần thông báo ngay (bằng lời nói hay văn bản) cho người quản lý trực tiếp hoặc bộ phận nhân sự, hoặc gửi vào hòm thư góp ý của công ty.

Trường hợp người phản ánh không muốn viết ra, người tiếp nhận thông tin có thể ghi âm, ghi hình lời trình bày của NLĐ và sau đó có thể hỗ trợ hoàn thiện đơn khiếu nại/tố cáo hoặc văn bản tường trình. Cần lưu ý rằng bất kỳ người nào phát hiện hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc đều có quyền tố cáo.

Trong giai đoạn tiếp nhận thông tin, cần ưu tiên xem xét nguyện vọng của các bên; chú trọng tư vấn, hoà giải, đối thoại nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của quấy rối tình dục lên nạn nhân và gia đình họ; giữ gìn bí mật thông tin, nhân phẩm và cơ hội duy trì quan hệ lao động. Nếu không đạt được sự đồng thuận thì sẽ sang bước tiếp theo.

Thứ hai, tiến hành điều tra. Người có thẩm quyền trong công ty chịu trách nhiệm điều tra; NLĐ có nghĩa vụ hợp tác. Nguyên tắc điều tra là nhanh chóng, kịp thời; bảo vệ bí mật, danh dự, uy tín, nhân phẩm, an toàn cho nạn nhân bị quấy rối tình dục, người khiếu nại, tố cáo và người bị khiếu nại, tố cáo.

Trong vòng năm ngày kể từ thời điểm tiếp nhận thông tin, công ty có trách nhiệm xác minh trong thời hạn30 ngày. Nếu phát hiện thông tin mới, người được giao nhiệm vụ có thể đề nghị công ty gia hạn nhưng không quá 90 ngày.

Dựa trên chứng cứ được cung cấp, có thể yêu cầu sự hỗ trợ của cơ quan có thẩm quyền để xử lý vụ việc; cũng có thể phát ngôn, cung cấp thông tin cho các cơ quan truyền thông, cơ quan nhà nước có thẩm quyền, thân nhân của NLĐ (nếu cần thiết).

Chứng cứ bao gồm các dạng sau: tài liệu đọc được, chứng cứ nghe/nhìn được, dữ liệu điện tử (như email, tin nhắn, v.v.), vật chứng (nếu có), bản trình bày của nạn nhân, bản tường trình của người làm chứng, bản trình bày của người bị tình nghi thực hiện hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc, kết luận của cơ quan nhà nước có thẩm quyền (nếu có), v.v.

Cần lưu ý rằng theo Bộ luật Lao động năm 2019, Điều 123, Khoản 1, thời hiệu xử lý kỷ luật lao động là sáu tháng kể từ ngày xảy ra hành vi vi phạm. Trong nhiều trường hợp, việc báo cáo về hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc chỉ diễn ra sau một thời gian, khi NLĐ sẵn sàng hoặc mạnh dạn tố cáo vụ việc. Vì vậy, NSDLĐ cần phát hiện sớm hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc để có thời gian điều tra, bảo đảm quyền lợi của NLĐ.

Đối với hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc mang tính thể chất thường diễn ra ở nơi riêng tư, khó có người làm chứng và phát hiện hành vi thì lời khai của nạn nhân được ưu tiên xem xét hơn cả.

Ngoài ra, người được giao nhiệm vụ xác minh hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc cần có kỹ thuật điều tra, kỹ năng đặt câu hỏi và đưa người bị tình nghi vào hoàn cảnh bất ngờ (một cuộc “điều tra” tự nhiên, không báo trước).

Thứ ba, xử lý kỷ luật. Người vi phạm dù ở vị trí nào cũng đều bị kỷ luật theo quy định, mức độ từ khiển trách đến sa thải.

Nếu kết luận sau khi điều tra cho thấy thông tin được cung cấp không đúng sự thật thì người cung cấp thông tin sai sẽ bị xử phạt theo quy định của công ty.

Ngoài việc bị xử lý kỷ luật, người có hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc còn phải bồi thường thiệt hại cho người bị quấy rối tình dục, bao gồm:

Tiền bồi thường thiệt hại thực tế (chi phí khám chữa bệnh, điều trị; chi phí cho việc thu thập tài liệu, chứng cứ; tiền tàu, xe đi lại, thuê nhà trọ trong quá trình yêu cầu cơ quan chức năng xác minh sự việc; chi phí cải chính trên các phương tiện thông tin đại chúng nếu có; chi phí tổ chức xin lỗi, cải chính công khai tại nơi cư trú hoặc nơi làm việc của người bị quấy rối; chi phí cần thiết để khắc phục thiệt hại và thu nhập thực tế bị mất hoặc giảm sút của người bị quấy rối tình dục; v.v.)
Tiền bù đắp tổn thất về tinh thần mà người bị quấy rối tình dục phải chịu (do các bên thỏa thuận, nếu không thỏa thuận được thì xác định bằng mười lần mức lương cơ sở do nhà nước quy định tại thời điểm bồi thường).

Bên cạnh đó, người có hành vi quấy rối tình dục còn phải xin lỗi người bị quấy rối tình dục (hình thức xin lỗi công khai hoặc không công khai, do người bị quấy rối tình dục quyết định).

Có thể thấy, Bộ luật Lao động năm 2019 và Nghị định số 145 đã thiết lập hệ thống tiêu chuẩn pháp lý tương đối tiệm cận với các cam kết quốc tế về quyền con người. Ngoài ra, tài liệu hướng dẫn kỹ thuật của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội cũng cân nhắc đến bối cảnh văn hóa, xã hội Việt Nam.

Nói chung, các quy định pháp luật hiện hành của Việt Nam về phòng, chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc về cơ bản là đầy đủ. Tuy nhiên, trên thực tế, việc triển khai các quy định không quyết liệt và thiếu đồng bộ; còn nhiều khoảng trống trong giám sát hoạt động và thực thi pháp luật của các cơ quan chức năng.

Thế nên, những kết quả đạt được hiện nay về phòng chống quấy rối tình dục hiện nay, nếu có, hầu hết đến từ sự thay đổi về văn hóa, lối sống và nỗ lực nâng cao nhận thức xã hội.

Đọc thêm:

Tài liệu tham khảo

Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam, Bộ luật Lao động, 2019
Chính phủ nước CHXHCN Việt Nam, Nghị định số 145/2020/NĐ-CP.
Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, “Sổ tay hướng dẫn về phòng, chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc”, 2019.

Tuần tin: Vương Đình Huệ, Võ Văn Thưởng ‘hạ cánh’ chưa an toàn

Xã hội dân sự và phát triển quốc gia - Kỳ 1: Vốn xã hội

Đảo Tri Tôn - căn cứ viễn thám của Trung Quốc ở Hoàng Sa