Bảo tàng Lịch sử Quân đội và cách tạo lập diễn ngôn lịch sử

Với tư cách là không gian lưu giữ ký ức tập thể, bảo tàng lịch sử luôn là một thiết chế chính trị. Quyền lực, hệ tư tưởng, và tính chính danh của quyền lực ảnh hưởng trực tiếp tới cách thiết kế và vận hành bảo tàng. [1]

Các nghiên cứu mới nhất cho thấy đảng, nhà nước Việt Nam đã và đang vận hành “cỗ máy ký ức” (memory machine) này một cách cẩn trọng. Theo đó, họ sử dụng các nguồn lực để kiến tạo một diễn ngôn lịch sử cổ vũ cho sự khôn ngoan của Đảng Cộng sản trong quá khứ và hiện tại. [2] Diễn ngôn này đã được “lọc” đi các thông tin có ý định viết lại lịch sử của Việt Nam và thế giới, đồng thời thống trị các diễn ngôn thách thức cách nhìn về “chiến thắng” của quân đội và nhân dân Việt Nam trong quá khứ. [3]

Dựa trên cách tiếp cận này, bài viết đánh giá việc xây dựng diễn ngôn lịch sử và danh tính dân tộc thông qua Bảo tàng Lịch sử Quân đội (BTLSQĐ). [4] Được khánh thành vào đầu năm 2024 tại Hà Nội, BTLSQĐ là một công trình quy mô lớn, mở rộng từ bảo tàng cũ nhằm trưng bày và lưu giữ hơn 150.000 hiện vật, bao gồm 4 bảo vật quốc gia, phản ánh các cuộc chiến tranh trong lịch sử.

Bài viết tranh luận rằng dự án mở rộng BTLSQĐ là một phần của chiến lược xây dựng danh tính dân tộc và “kỷ nguyên vươn mình” của đảng, nhà nước Việt Nam. [5] Tuy nhiên, việc xây dựng danh tính này dường như chưa được đặt trong một khuôn khổ phát triển toàn diện, khi thiếu sự cân bằng giữa các thành tố kinh tế, xã hội và môi trường - những thành phần cốt lõi của phát triển bền vững.

Diễn ngôn chủ đạo tại BTLSQĐ tiếp tục tuyên truyền chiến thắng của quân đội, nhân dân Việt Nam trong các cuộc chiến. Diễn ngôn này có sự chọn lọc khi thể hiện các yếu tố văn hóa - lịch sử định danh Việt Nam, bao gồm hòa bình và sự hồi sinh sau chiến tranh, nhưng lại ít đề cập tới những thiệt hại to lớn, trong đó có cả các sang chấn trong ký ức tập thể. [6] 

Diễn ngôn cũng thiếu các yếu tố của Mục tiêu Phát triển Bền vững (Sustainable Development Goals - SDGs) mà Việt Nam, với tư cách một thành viên của Liên Hợp Quốc, đã cam kết. 

Một số thực tế cơ bản về dự án BTLSQĐ 

Hệ thống bảo tàng cấp quốc gia ở Việt Nam vừa chia sẻ diễn ngôn chung và có phần trùng lặp về lịch sử, vừa phản ánh cách tổ chức của bộ máy nhà nước.

Trong số đó, BTLSQĐ trực thuộc Tổng cục Chính trị, Bộ Quốc phòng [7], trong khi Bảo tàng Lịch sử Quốc gia nằm dưới quyền quản lý của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch. 

Việc xây dựng bảo tàng có thể cần đến sự phối hợp giữa các bộ, tùy thuộc vào ngân sách và mức độ ưu tiên của từng đơn vị. Sự khác biệt trong quản lý và ưu tiên nguồn lực dẫn đến sự chênh lệch về tiến độ hai dự án bảo tàng lớn. Dự án mở rộng Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, bắt đầu từ năm 2006, tới nay vẫn chưa hoàn thành. [8]

Trong khi đó, BTLSQĐ được gấp rút hoàn thành trong 6 năm để kỷ niệm 80 năm thành lập quân đội Việt Nam. Nhờ các chiến dịch truyền thông, BTLSQĐ thu hút số lượng lớn người tới thăm trong những ngày đầu mở cửa. [9] Tổng vốn đầu tư dự án BTLSQĐ là 2.500 tỷ đồng (khoảng 100 triệu đô-la Mỹ) [10], với đơn vị tư vấn thiết kế là Công ty Nikken Sekkei (Nhật Bản). [11] 

Đại sứ Nhật Bản là một trong những viên chức ngoại giao nước ngoài đầu tiên tới thăm bảo tàng. [12] Tuy nhiên, mọi phát ngôn của Nikken Sekkei liên quan tới BTLSQĐ trước công chúng đều do nhân viên người Việt thực hiện và dự án này cũng không được niêm yết trên website chính thức của công ty. [13][14]

Mặc dù các chuyên gia về lịch sử quân sự Nhật Bản đã công khai những nghiên cứu về sự tham gia của Nhật Bản tại Việt Nam trong thế chiến thứ hai, nhưng nội dung trưng bày tại bảo tàng chỉ nhắc tới sự hiện diện tại Việt Nam của “thực dân Pháp”, “đế quốc Mỹ” mà không có Nhật Bản. [15]

Diễn ngôn do BTLSQĐ kiến tạo 

BTLSQĐ kiến tạo diễn ngôn lịch sử thông qua hai phương tiện chính: truyền thông đại chúng và nội dung trưng bày tại bảo tàng. Trong đó, nội dung trưng bày là một phần của ý tưởng thiết kế, được thực hiện qua sự hợp tác giữa chủ đầu tư, nhà thiết kế, các đơn vị thi công. 

Tuy nhiên, quá trình thiết kế “danh tính dân tộc” dường như thiếu sự tham gia của các chuyên gia lịch sử, nhân học và Việt Nam học. Các kiến trúc sư kiêm luôn công việc này. [16] 

Hiện đại và dân tộc, văn hóa 

Theo mô thức quen thuộc, các phương tiện thông tin đại chúng đưa tin gần như nhất quán về BTLSQĐ. Thông điệp đưa ra là BTLSQĐ thể hiện tính hiện đại (công nghệ sử dụng trong thiết kế, xây dựng và trưng bày). Mục tiêu của BTLSQĐ là “khơi dậy tinh thần yêu nước và niềm tự hào dân tộc trong mỗi người Việt Nam”. [17]

Lực lượng quân đội và các cựu chiến binh được huy động như những “tác nhân ghi nhớ” (agents of remembrance) sự hy sinh xương máu cho hòa bình hiện tại. Ý kiến của các chuyên gia khoa học xã hội cũng ủng hộ thông điệp này. [18] Như một phần của chiến dịch xây dựng “công nghiệp văn hóa”, các phóng viên báo chí đề cử BTLSQĐ là “sự kiện văn hóa” của năm 2024. [19]

Tuy nhiên, trong cách diễn giải danh tính dân tộc và văn hóa Việt Nam, các bên tham gia lại có cách hiểu khác nhau, dẫn đến một số mâu thuẫn trong thông điệp. Ví dụ, ban quản lý BTLSQĐ cho rằng những hàng cột phía trước “tượng trưng cho các lũy tre và thể hiện sự mềm dẻo, sức mạnh đại đoàn kết của dân tộc Việt Nam”. [20] Đây là diễn ngôn được cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng sử dụng. [21] Trái với cách hiểu của ban quản lý, giám đốc thiết kế - dường như chịu ảnh hưởng của lãng mạn cách mạng - cho rằng hàng cột này biểu hiện cho sự trùng trùng điệp điệp, đại diện cho hình ảnh đoàn quân hùng dũng ra trận. [22] 

Mục tiêu của các bên có sự khác biệt: chủ đầu tư muốn công trình biểu trưng cho sức mạnh quân sự Việt Nam, trong khi giám đốc thiết kế hy vọng công trình thúc đẩy sức sáng tạo (dân sự - kinh tế) của ngành kiến trúc Việt Nam. 

Tuyên ngôn chiến thắng 

Thông điệp nổi bật nhất trong nội dung trưng bày là chiến thắng của quân - dân Việt Nam trước các thế lực ngoại xâm từ thời cổ đại tới cận đại và hiện đại. Tuy nhiên, thiết kế trưng bày lại thiếu góc nhìn đa chiều, và không đặt câu hỏi về bi kịch của chiến tranh như cái giá phải trả về con người, xã hội, nội chiến Bắc-Nam.

Mặc dù kiến trúc sư trưởng có nhắc tới việc nghiên cứu lịch sử khi thiết kế, dường như các nghiên cứu này sử dụng một nguồn tài liệu nhất định và không cập nhật những nghiên cứu mới nhất, trong đó có những nghiên cứu được thực hiện nhờ sự hợp tác với cựu thù. [23]

Kiến trúc sư trưởng cũng nhấn mạnh “đây là một công trình mang ý nghĩa giáo dục, mục đích cuối cùng không phải là gợi nhắc những đau thương, mất mát, mà muốn khẳng định về giá trị của hòa bình, về mong muốn cuộc sống hòa bình của một dân tộc yêu chuộng hòa bình.” Tuy nhiên, tuyên bố này nhìn nhận “giáo dục” từ một góc nhìn rất hẹp. 

Mô hình cầu Hiền Lương tuy thể hiện rõ diễn ngôn “chống giặc Mỹ xâm lược”, nhưng lại thiếu sự kết hợp với sử liệu về bối cảnh dẫn tới sự can thiệp của Mỹ vào Việt Nam, điều này làm giảm chiều sâu của thông điệp. [24] “Bảo vật quốc gia” như máy bay MiG-21 được trưng bày như một vật chứng của chiến thắng. [25] Tuy nhiên, cách giải thích về vật chứng này thiếu cặn kẽ về nguồn gốc, chiến lược sử dụng, cũng như lời kể trực tiếp của phi công tham gia cuộc chiến. 

Ví dụ, chuyên gia lịch sử không quân Mỹ giải thích rằng không quân Việt Nam sử dụng MiG để ngăn chặn các chuyến bay tấn công của Mỹ. Họ tránh chiến đấu khi rủi ro cao. Nhiệm vụ chính của MiG là can thiệp vào các cuộc tấn công ném bom, tìm cách buộc các máy bay F-4, F-105 thả bom trước khi tiếp cận mục tiêu. [26]

Gần đây, Học viện Hải quân Mỹ quảng bá cuốn sách về cuộc chiến trên không năm 1965-1973 của tác giả là CEO của Vietnam Airlines để có thêm góc nhìn về cuộc chiến từ phía Việt Nam. [27] Đại học Duy Tân cũng thực hiện phim phục dựng cuộc chiến trên không này với sự tham gia của các phi công tham gia trận chiến. Tiếc rằng những cách tiếp cận này lại chưa được sử dụng để tái hiện đầy đủ bối cảnh của trận chiến trên không. [28]

Trưng bày về chiến thắng Điện Biên Phủ ở tình trạng tương tự. [29]

Tinh thần yêu nước và Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs)

Vì bảo tàng là thiết chế công cộng quan trọng, UNESCO đưa ra hướng dẫn quan trọng cho việc thiết kế và vận hành thiết chế này hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. [30] Hướng dẫn bao gồm các bước đi cụ thể, các yếu tố cần cân nhắc trong thiết kế cho cả chủ đầu tư và cộng đồng sử dụng bảo tàng. Hướng dẫn này có giá trị áp dụng toàn cầu. 

Đối chiếu hướng dẫn này với các diễn ngôn mà BTLSQĐ tạo dựng (như phân tích phía trên) cho thấy phát triển bền vững dường như không phải định hướng của BTLSQĐ. Cụ thể, diễn ngôn hướng người xem tới việc “phát huy truyền thống hào hùng và xây dựng một Việt Nam ngày càng tươi sáng, phát triển” nhưng thiếu thông tin/góc nhìn về phát triển bền vững. 

• Thiết kế bảo tàng hiện đại và ấn tượng nhưng công chúng không thể biết việc tiêu thụ năng lượng trong việc xây dựng, vận hành của công trình. Danh sách các tòa nhà xanh (green building) hiện tại ở Việt Nam không có BTLSQĐ. [31] Với số vốn đầu tư 100 triệu đô-la, việc thiếu vắng tiêu chí môi trường này là đáng tiếc. Để so sánh, bảo tàng quân sự Canada công bố rõ ràng mức độ tiết kiệm năng lượng và giảm hiệu ứng nhà kính của công trình. [32]
• Các hiện vật trưng bày thiếu sự thể hiện di sản văn hóa và thiên nhiên địa phương. Theo hướng dẫn của UNESCO, di sản văn hóa nói chung bao gồm các đồ tạo tác, di tích có giá trị đa dạng đối với con người (ví dụ: có ý nghĩa biểu tượng, lịch sử, nghệ thuật, khoa học và/hoặc xã hội). Di sản thiên nhiên nói chung bao gồm thực vật, động vật, hệ sinh thái, cấu trúc địa chất và cảnh quan.
  
  Truyền thông đưa tin BTLSQĐ được xây dựng trên đất làng Đại Mỗ. Bản thân công trình như một “tầng” mới của lịch sử được xây đè lên nền cũ. Tuy nhiên, các thông tin về truyền thống của cộng đồng dân cư nơi đây hoàn toàn thiếu vắng trong giới thiệu về bảo tàng. [33] Các tác phẩm nghệ thuật trưng bày tại bảo tàng tập trung vào chủ đề chiến tranh hơn là di sản văn hóa cộng đồng. Di sản thiên nhiên nơi xây dựng công trình hầu như không có. 
• Dịch vụ tham quan BTLSQĐ được các công ty du lịch thiết kế như một sản phẩm du lịch. [34] Tuy nhiên, tính bền vững của sản phẩm hầu như không được thảo luận. Không có đánh giá nào về sự hưởng lợi kinh tế của cộng đồng dân cư địa phương với sự có mặt của công trình trên địa bàn. 
• UNESCO khuyến nghị bảo tàng cung cấp dịch vụ nghiên cứu để phát triển các sản phẩm sáng tạo. Tuy nhiên, thư viện hiện tại của BTLSQĐ nghèo nàn và chủ yếu là hình ảnh hiện vật. [35]
• Không có thảo luận nào về việc vận hành bảo tàng trong tương lai mặc dù việc xây dựng bảo tàng tiếp tục giai đoạn hai. Với số vốn đầu tư lớn, việc thiếu kế hoạch vận hành là rủi ro phải thấy để vận hành BTLSQĐ như một thiết chế bền vững và sáng tạo.
  
  Để so sánh, Bảo tàng Chiến tranh Lạnh ở trung tâm Berlin (Đức), dù có ý tưởng và truyền thông tốt, [36] phải đóng cửa chỉ sau 2 năm hoạt động. [37] Các mô hình bảo tàng ký ức chiến tranh và không gian văn hóa khác (Bảo tàng chiến thắng Điện Biên Phủ, Làng văn hóa các dân tộc Việt Nam) hoạt động cầm chừng. [38] 

Kết luận 

Xây dựng diễn ngôn về danh tính dân tộc là việc làm của mọi quốc gia (nation-state building). Tuy nhiên, việc xây dựng diễn ngôn này sẽ bền vững nếu dựa trên một khung thiết kế và có viễn kiến về phát triển bền vững trong tương lai. Tác giả giữ hy vọng giai đoạn mở rộng của BTLSQĐ sẽ bao hàm các nhân tố của phát triển bền vững và ứng dụng hướng dẫn của UNESCO về bảo tàng.

Đọc thêm:

Biết rõ sự tranh đấu đời xưa mới hiểu những trăn trở thời nay

Giá trị của những nỗ lực kết tập tư liệu lịch sử.

Luật Khoa tạp chíAn Nam

Trung Quốc thao túng ký ức dân tộc như thế nào

Giới cai trị Trung Quốc không chỉ lấp liếm lịch sử, mà họ còn tái tạo nó để phục vụ cho hiện tại. Họ thừa hiểu rằng, trong một nhà nước cộng sản, những thay đổi thường khởi sinh khi quá khứ bị thách thức.

Luật Khoa tạp chíVi Yên