Hiến pháp California - Kỳ 1: Khi hành pháp có tám ‘đầu’

Cùng một quốc gia, cùng đứng đầu hành pháp, nhưng tổng thống Hoa Kỳ và thống đốc California có những sự khác biệt rõ rệt trong cách thực thi quyền lực. Điểm khác biệt lớn nhất là trong khi tổng thống Hoa Kỳ nắm quyền lực tập trung thì thống đốc California phải chia sẻ quyền hành với nhiều người khác.

Hiến pháp liên bang, hiến pháp tiểu bang

Chính quyền liên bang tuân theo Hiến pháp Hoa Kỳ, còn chính quyền California vận hành theo Hiến pháp California.

Hiến pháp California thiết lập một hệ thống ngành hành pháp có nhiều người đứng đầu, tiếng Anh gọi là plural executive, có thể dịch là hành pháp đa nhân. Nghĩa là quyền lực hành pháp không tập trung vào một người duy nhất mà được chia sẻ giữa nhiều người.

Cụ thể, theo Hiến pháp California (Điều 5, Mục 2, 11; Điều 9, Mục 2), ngành hành pháp có tới tám nhân vật đứng đầu, tất cả đều được cử tri bầu lên riêng, không phụ thuộc vào thống đốc. [1] [2] Mỗi người có nhiệm kỳ bốn năm, được bầu cùng lúc, và hầu hết đều bị giới hạn tối đa hai nhiệm kỳ, trừ một chức vụ.

Các chức vụ hành pháp của California được bầu vào những năm giữa kỳ - tức là những năm giữa hai kỳ bầu cử tổng thống. Ví dụ, bầu tổng thống vào các năm 2016, 2020, 2024 thì các chức vụ hành pháp California sẽ được bầu vào những năm 2018, 2022, 2026. Các chức vụ này bao gồm:

• Thống đốc (Governor) - Đứng đầu ngành hành pháp liên bang
• Phó Thống đốc (Lieutenant Governor) - Quyền thống đốc khi cần, chủ tọa thượng viện tiểu bang
• Tổng Chưởng lý (Attorney General) - Đứng đầu Bộ Tư pháp
• Bộ trưởng Nội vụ (Secretary of State) - Phụ trách bầu cử và giấy tờ chính thức của tiểu bang
• Giám đốc Ngân khố (Treasurer) - Điều hành công quỹ tiểu bang, phụ trách tiền thu vào
• Giám đốc Kiểm toán (Controller) - Kiểm toán công quỹ tiểu bang, phụ trách tiền chi ra
• Bộ trưởng Bảo hiểm (Insurance Commissioner) - Kiểm soát hoạt động của ngành bảo hiểm trong tiểu bang
• Bộ trưởng Giáo dục Công lập (Superintendent of Public Instruction) - Đứng đầu ngành giáo dục của tiểu bang.

Đặc biệt, chức vụ Bộ trưởng Giáo dục Công lập là một chức vụ phi đảng phái - khi bầu cử, phiếu bầu không ghi ứng viên đó thuộc đảng nào, và là chức vụ hành pháp duy nhất không có giới hạn nhiệm kỳ. Theo Hiến pháp California (Điều 9, Mục 2), các chức vụ còn lại đều bị giới hạn hai nhiệm kỳ. [3]

Quyền lực của thống đốc California bị hạn chế

Do ngành hành pháp có tám “cái đầu”, tất cả đều do dân bầu ra và có quyền hạn ngang với thống đốc, nên họ không phải cấp dưới của thống đốc và hoạt động độc lập theo thẩm quyền của mình.

Ở cấp liên bang, tổng thống có toàn quyền kiểm soát nội các. Các thành viên nội các do tổng thống đề cử, thượng viện chấp thuận - và thường thì thượng viện dễ dãi hơn trong việc chấp thuận các bộ trưởng so với các thẩm phán. Đến lúc tổng thống không ưa thành viên nội các nào, tổng thống có quyền cách chức ngay lập tức. Một sự kiện đáng kể trong lịch sử là vụ Saturday Night Massacre, diễn ra trong vụ bê bối Watergate dưới thời Tổng thống Richard Nixon. [4]

Trong vụ án Watergate xảy ra vào đầu thập niên 1970, chính quyền Nixon bị phát hiện liên quan đến một vụ đột nhập và nghe lén trụ sở Ủy ban Quốc gia Đảng Dân chủ. Bộ Tư pháp sau đó bổ nhiệm công tố viên đặc biệt Archibald Cox để điều tra. 

Khi ông Cox đòi Tổng thống Nixon phải cung cấp băng ghi âm các cuộc nói chuyện trong Phòng Bầu dục, tổng thống đã từ chối. Thay vào đó, ngày 20/10/1973, ông ra lệnh cho Bộ trưởng Tư pháp Elliot Richardson sa thải Cox. [5] Richardson từ chối, và lập tức bị cách chức. Thứ trưởng William Ruckelshaus lên làm quyền bộ trưởng nhưng cũng từ chối thực hiện lệnh này và chịu chung số phận.

Cuối cùng, đến lượt Robert Bork là Solicitor General (luật sư trưởng/tổng biện lý sự vụ) lên thay làm quyền bộ trưởng. [6] Nixon ra lệnh Bork đuổi Cox, Bork tuân lệnh và cách chức Cox. Chỉ trong một đêm thứ Bảy, ba quan chức cao cấp mất chức dưới tay tổng thống - sự kiện này về sau được gọi là Saturday Night Massacre.

Tuy nhiên, thống đốc California không có quyền đó. Một ví dụ điển hình về sự hạn chế quyền lực của thống đốc diễn ra vào năm 2010, khi Arnold Schwarzenegger đang giữ chức vụ này. Lấy lý do khủng hoảng ngân sách, Thống đốc Schwarzenegger ký sắc lệnh hành chánh tạm thời để giảm lương nhân viên tiểu bang xuống mức tối thiểu rồi hứa bao giờ có tiền sẽ bù lại. Nhưng quyền chi tiền ra là của giám đốc kiểm toán (controller) lúc đó là ông John Chiang, và ông này từ chối. [7]

Ông Chiang nói sắc lệnh của Thống đốc Schwarzenegger là vi phạm pháp luật và vẫn trả lương công chức như bình thường. Đối nghịch rõ ràng như vậy, nhưng Schwarzenegger không cách chức Chiang được, ông phải kiện, và thắng. [8] Nhưng chuyện đáng nói ở đây là: ngay cả khi không theo lệnh thống đốc, giám đốc kiểm toán vẫn không thể bị cách chức.

Khác biệt giữa phó tổng thống và phó thống đốc

Không chỉ với người đứng đầu các bộ, ngay với chức phó ở tiểu bang cũng rất khác liên bang. Ở cấp liên bang, chức tổng thống và phó tổng thống được bầu chung với nhau. Lá phiếu bầu cử có một nút bấm chung cho hai chức vụ tổng thống và phó tổng thống.

Tuy nhiên, ở California, thống đốc và phó thống đốc được bầu riêng, và hầu hết ở các tiểu bang đều vậy. Do đó, nhiều khi thống đốc và phó thống đốc thuộc hai đảng khác nhau. Gần đây nhất là trong hai năm 2010-2011, Thống đốc Jerry Brown là người của Đảng Dân chủ, trong khi Phó Thống đốc Abel Maldonado là người theo Đảng Cộng hòa. Trước đó, vào hai năm 2007-2009, Thống đốc Schwarzenegger là đảng viên Cộng hòa, còn Phó Thống đốc John Garamendi là người của Đảng Dân chủ.

Jerry Brown làm thống đốc California trong bốn nhiệm kỳ tất cả. Lần đầu tiên từ năm 1975 tới năm 1983, khi đó California chưa giới hạn số nhiệm kỳ thống đốc. Hiến pháp California được cử tri sửa đổi qua dự luật 140 năm 1990, giới hạn nhiệm kỳ các thống đốc tương lai. [9] Do đó, Jerry Brown đã trở lại tranh cử một lần nữa vào năm 2010 và thắng cử, tại chức thêm hai nhiệm kỳ nữa.

Quyền lực của phó thống đốc

Theo Hiến pháp California (Điều 5, Mục 10), phó thống đốc được làm quyền thống đốc khi thống đốc vắng mặt khỏi tiểu bang. Năm 1979, khi Jerry Brown tranh cử tổng thống và đi ra các tiểu bang khác để vận động, Mike Curb nắm quyền thống đốc. Trong vòng 40 tiếng khi Brown vắng mặt, Mike Curb đã bổ nhiệm thẩm phán tiểu bang. Brown sau đó kiện. Trong án lệ Brown v. Curb, Tòa án Tối cao California xác nhận Phó Thống đốc Curb đã làm đúng luật. [10]

So sánh với cấp liên bang

Khó tưởng tượng những điều kể trên sẽ xảy ra ở cấp liên bang. Theo Tu chính án 25, Hiến pháp liên bang (1967), khi không thể thi hành công việc của mình, tổng thống có thể tạm chuyển quyền cho phó tổng thống. [11] Điều này đã xảy ra bốn lần, khi tổng thống phải giải phẫu và cần có người thay thế trong lúc bị gây mê. [12]

Lần đầu tiên, Tổng thống Ronald Reagan bị mổ bướu ung thư ruột và giao quyền cho Phó Tổng thống George H. W. Bush trong vòng tám tiếng. Tổng thống George W. Bush cũng giao quyền cho Phó Tổng thống Dick Cheney hai lần, mỗi lần hai tiếng. Gần đây nhất Tổng thống Joe Biden giao quyền cho Phó Tổng thống Kamala Harris khoảng hơn một tiếng. Tuy nhiên, trong những trường hợp này, phó tổng thống hầu như không thực hiện bất kỳ quyết định nào.

Những sự khác biệt giữa tổng thống Hoa Kỳ và thống đốc California cho thấy sự đa dạng trong cách thức quản lý quyền lực giữa cấp liên bang và tiểu bang. Những sự khác nhau này cũng có thể thấy ở hiến pháp các bang khác, không riêng gì California. Trong khi hiến pháp liên bang tin tưởng vào sự kiểm soát và cân bằng quyền lực giữa các ngành hành pháp, lập pháp, và tư pháp, thì các tiểu bang tin tưởng hơn vào sự kiểm soát và cân bằng quyền lực ở nội bộ ngành hành pháp.

Bên cạnh việc thống đốc California phải chia sẻ quyền lực với nhiều quan chức khác, một khía cạnh đáng chú ý khác là vai trò tư lệnh quân đội của thống đốc.

Trong khi tổng thống Hoa Kỳ là tổng tư lệnh quân đội liên bang, thống đốc California cũng có quyền chỉ huy Vệ binh Quốc gia California — nhưng với những giới hạn nhất định. Vậy ranh giới quyền lực giữa hai cấp chính quyền này được phân định ra sao? Mời độc giả đọc bài viết tiếp theo:

Hiến pháp California - Kỳ 2: Khi thống đốc cũng là tư lệnh quân đội

Tất cả các bang Hoa Kỳ đều tổ chức chính quyền theo cách khác nhau và khác với liên bang. Bài viết này chọn California làm thí dụ cụ thể để minh họa, nhưng bất kỳ bang nào khác cũng có những chi tiết thú vị không kém. Ngoài ra,

Luật Khoa tạp chíVũ Quí Hạo Nhiên

Đọc thêm:

Học luật Mỹ : “Unconditional discharge” trong vụ án Donald Trump

🎧Mời bạn nghe bản audio của bài này:Học luật Mỹ : “Unconditional discharge” trong vụ án Donald Trump0:00/149.521× Mấy hôm nay có nhiều người nói “unconditional discharge” trong vụ án hình sự Donald Trump là ổng được “miễn tội vô điều kiện.” [1] Chữ “miễn tội” không

Luật Khoa tạp chíVũ Quí Hạo Nhiên

Giới thiệu chuyên đề: Hiến pháp và Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ

Hiến pháp và hệ thống chính quyền từ lâu được xem như một thứ quyền lực mềm của nước Mỹ đối với thế giới. Đó là bản hiến pháp thành văn cổ xưa nhất còn tồn tại trên thế giới, được dịch ra nhiều thứ tiếng nhất, và có sức ảnh hưởng không nhỏ trong […]

Luật Khoa tạp chíLê Nguyễn Duy Hậu