Chuẩn bị sửa Hiến pháp 2013: Nhìn lại truyền thống sửa hiến pháp sau mỗi 10 năm

Hiến pháp đầu tiên ra đời vào năm 1946 ở thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đến nay, gần 80 năm, Việt Nam đã có bảy bản hiến pháp (bao gồm cả hai bản thời Việt Nam Cộng hòa). Sắp tới đây, để dọn đường cho chủ trương “tinh gọn bộ máy”, nước ta lại sắp sửa đổi Hiến pháp 2013.

Ngày 28/2, Kết luận 127 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư Đảng Cộng sản được công bố, trong đó có nội dung yêu cầu về việc tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy. Trong đó, có hai điểm quan trọng, là (1) sửa Hiến pháp, Điều lệ đảng và các văn bản pháp luật liên quan; (2) xây dựng đề án sáp nhập tỉnh và bỏ cấp huyện.

Bộ Chính trị có “lấn sân” thẩm quyền quyết định sửa hiến pháp không?

Việc sửa đổi Hiến pháp 2013 nhằm tạo nền tảng pháp lý để “dọn đường” cho kế hoạch tinh gọn bộ máy, sáp nhập tỉnh, bỏ cấp huyện như Kết luận 127 của Bộ Chính trị đã nêu.

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng căn cứ theo quy định của Hiến pháp, Bộ Chính trị không có thẩm quyền ra các quy định, quyết định về việc sửa đổi Hiến pháp.

Thay vào đó, thẩm quyền đề nghị làm, sửa đổi hiến pháp thuộc về chủ tịch nước, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ hoặc các đại biểu Quốc hội (ít nhất 1/3 tổng số đại biểu có yêu cầu).

Sau đó, khi có ít nhất 2/3 tổng số đại biểu Quốc hội biểu quyết tán thành đề nghị này thì Quốc hội sẽ thông qua quyết định để tiến hành.

Sẽ sửa nội dung gì trong Hiến pháp 2013?

Chiều 4/3, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn đã chủ trì một phiên họp, trong đó thảo luận trọng tâm về việc sửa đổi Hiến pháp 2013.

Trong phiên họp này, Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội được giao nhiệm vụ nghiên cứu việc sửa đổi Hiến pháp cũng như rà soát, đề xuất sửa đổi một số văn bản pháp luật có liên quan.

Dự kiến, nội dung sửa Hiến pháp 2013 sẽ rơi vào những quy định tại “Chương IX. Chính quyền địa phương”.

Nhiều ý kiến cho rằng chỉ cần xem xét sửa Điều 110 của Hiến pháp 2013 vì chủ yếu là bỏ cấp huyện. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng cần xem xét toàn diện hơn khi sửa Hiến Pháp, chứ không chỉ dừng lại ở một, hai điều.

Theo đó, tại Chương IX, Điều 110 của Hiến pháp 2013 có nội dung như sau:

“Khoản 1: Các đơn vị hành chính của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam được phân định như sau:

• Nước chia thành tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương;
• Tỉnh chia thành huyện, thị xã và thành phố thuộc tỉnh; thành phố trực thuộc trung ương chia thành quận, huyện, thị xã và đơn vị hành chính tương đương;
• Huyện chia thành xã, thị trấn; thị xã và thành phố thuộc tỉnh chia thành phường và xã; quận chia thành phường.
• Đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt do Quốc hội thành lập.

Hay:

“Khoản 2: Việc thành lập, giải thể, nhập, chia, điều chỉnh địa giới đơn vị hành chính phải lấy ý kiến nhân dân địa phương và theo trình tự, thủ tục do luật định”.

Nhìn lại các bản hiến pháp

Đây không phải là lần đầu tiên Việt Nam sửa hiến pháp. 

Trong lịch sử lập hiến của nước nhà, đã có bảy bản hiến pháp chính thức được ban hành, trong đó có năm bản dưới thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cho đến Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (gồm các hiến pháp năm 1946, 1959, 1980, 1992, 2013) và hai bản dưới thời Việt Nam Cộng hòa (Hiến pháp 1956, 1967).

Ngoại trừ Hiến pháp 1959 (tồn tại 21 năm), các bản hiến pháp khác đều được sửa đổi sau khoảng 10 - 12 năm như một thông lệ.

Việc thay đổi hiến pháp tại Việt Nam mang tính linh hoạt, đôi khi bị đánh giá là “tùy tiện” trong vấn đề lập hiến. Tất nhiên, nó cũng phản ánh những thay đổi lớn và các chính sách ưu tiên về chính trị, xã hội và kinh tế của từng giai đoạn, như từ Việt Nam Cộng hòa sang Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hay từ sau 1975 khi đất nước thống nhất cho tới thời kỳ Đổi mới.

Phóng viên Luật Khoa tạp chí tạm lập bảng đối chiếu, so sánh các bản hiến pháp của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và nay là Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam như sau:

Thông qua các bản hiến pháp, có thể thấy rõ sự thay đổi từ việc tập trung củng cố quyền lực nhà nước (các bản Hiến pháp 1946, 1959, 1980) cho tới xu hướng dần mở rộng quyền con người, quyền công dân và cải cách bộ máy quản lý hành chính nhà nước (từ Hiến pháp 1992 trở đi).

Về Hiến pháp 2013

Hiến pháp 2013 đánh dấu một bước chuyển quan trọng khi lần đầu tiên tách biệt quyền con người và quyền công dân, nhấn mạnh rằng quyền con người là quyền vốn có và chỉ bị hạn chế trong những trường hợp đặc biệt (Điều 14).

Hiến pháp 2013 còn củng cố nguyên tắc nhà nước pháp quyền, trong đó nhà nước vận hành theo pháp luật thay vì chỉ dựa trên chỉ đạo hành chính (Điều 8); công nhận vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế quốc dân (Điều 51).

Ngoài ra, các thay đổi lớn trong Hiến pháp 2013 phải kể đến là hiến định hóa việc thu hồi đất (Điều 54) và bổ sung cơ chế đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt (Điều 110).

Tuy nhiên, bên cạnh những tiến bộ, Hiến pháp 2013 vẫn duy trì nguyên tắc Đảng Cộng sản lãnh đạo (Điều 4) và giữ nguyên mô hình tổ chức quyền lực chính trị như trước đây.

Một số quyền dân sự - chính trị như quyền lập hội, quyền biểu tình (Điều 25) của Hiến pháp 2013 chưa được luật hóa đầy đủ và trên thực tế, vẫn bị nhà nước kiểm soát chặt chẽ, ngăn cản.

Về chủ trương sáp nhập tỉnh, bỏ cấp huyện

Vào sáng 5/3, phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 2/2025 đã diễn ra, do Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì. Tại cuộc họp này, Chính phủ cũng yêu cầu các cấp, ngành ở địa phương phải đặc biệt quan tâm đến nhiệm vụ tinh gọn bộ máy, trong đó tập trung hoàn thành đề án sắp xếp lại địa giới các đơn vị hành chính và sửa đổi, hoàn thiện các văn bản pháp luật bị ảnh hưởng.

Trong chiều cùng ngày (5/2), Thủ tướng Phạm Minh Chính tiếp tục chủ trì cuộc họp Đảng ủy Chính phủ nhằm thảo luận, cho ý kiến về về đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính và xây dựng chính quyền địa phương hai cấp.

Tại cuộc họp, Thường vụ Đảng ủy Chính phủ đã thống nhất về việc tổ chức mô hình chính quyền địa phương hai cấp bao gồm: cấp tỉnh (gồm các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương) và cấp cơ sở.

Bên cạnh đó, Đảng ủy Chính phủ cũng thảo luận về phương án sáp nhập một số đơn vị cấp tỉnh, không tổ chức cấp huyện, sáp nhập một số đơn vị cấp xã.

Ông Phạm Minh Chính nhấn mạnh việc sáp nhập phải được xem xét, cân nhắc bằng các tiêu chí như về diện tích, dân số, mức phát triển kinh tế, văn hóa địa phương cũng như sự tương tác hỗ trợ lẫn nhau của các đơn vị hành chính.

Lộ trình thực hiện đề án được ấn định từ nay cho tới trước ngày 7/4 để trình Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản.

Đáng chú ý, trong cuộc họp này, nhiều tờ báo đã đăng tải tấm ảnh ông Chính cầm trên tay một tờ bản đồ lạ, có chia các địa giới hành chính thành các màu sắc khác nhau. Tấm ảnh này được chia sẻ rộng rãi. Ngay sau đó, các tờ báo, trang tin, như Thông tin Chính phủ, đã gỡ bỏ hình ảnh này hoặc cắt ảnh để mất phần bản đồ.

Theo thông tin từ Bộ Nội vụ, sau hai đợt sắp xếp đơn vị hành chính (2019 - 2021 và 2023 - 2025), cả nước hiện có 63 tỉnh, thành, 696 đơn vị hành chính cấp huyện và 10.035 đơn vị hành chính cấp xã.

Đọc thêm:

Kiến nghị 72 và hiến pháp đại chúng: Khi công dân tham gia lập hiến

Đã hơn 10 năm kể từ khi cuộc cải cách hiến pháp năm 2013 khép lại. Nhiều người có lẽ vẫn nhớ không khí sôi nổi hào hứng của cuộc thảo luận hiến pháp năm đó, đặc biệt là những hoạt động của nhóm Kiến nghị 72 và trang “Cùng viết Hiến pháp” của các trí thức.

Luật Khoa tạp chíHoàng Mai

Pháp quyền xã hội chủ nghĩa và cuộc giằng co giữa các giá trị cũ-mới (Kỳ 1)

Đổi mới chưa bao giờ chỉ gói gọn trong lĩnh vực kinh tế.

Luật Khoa tạp chíHoàng Mai