‘Cô giáo ơi, không cần nói dối chúng em nữa’: Dạy sử thời hậu cộng sản ở Cộng hoà Séc

“Cô ơi, cô không cần phải nói dối chúng em nữa đâu!”

Đó là dòng chữ xuất hiện trên một tấm áp phích trong cuộc Cách mạng Nhung năm 1989 – cuộc cách mạng đã chấm dứt chế độ cộng sản ở Tiệp Khắc, mở đường quá trình dân chủ hóa của Tiệp Khắc, mà nay là Cộng hòa Séc và Cộng hòa Slovakia. [1]

Suốt 41 năm dưới chế độ cộng sản, chương trình dạy lịch sử của Tiệp Khắc bị kiểm soát chặt chẽ, gói gọn trong khuôn khổ tư tưởng Mác – Lênin. Việc nghiên cứu lịch sử bị hạn chế nghiêm ngặt, còn giáo viên thì buộc phải giảng dạy theo định hướng của chính quyền. 

Nhưng khi chế độ cộng sản sụp đổ, một câu hỏi hóc búa hơn lại xuất hiện: Làm thế nào để cải cách giáo dục lịch sử?

Dạy lịch sử gắn với tinh thần công dân

Sau cách mạng - không giống như ở Việt Nam, nơi lịch sử là một môn học độc lập - tại Cộng hòa Séc, lịch sử được giảng dạy như một phần của môn “Con người và Xã hội”. 

Môn học này không chỉ bao gồm lịch sử mà còn tích hợp cả giáo dục công dân, giúp học sinh hiểu sâu hơn về vai trò của cá nhân và cộng đồng trong dòng chảy lịch sử. [2]

Với cách tiếp cận này, lịch sử không chỉ đơn thuần là môn học kể lại những sự kiện trong quá khứ hay liệt kê những nhân vật quan trọng. Thay vào đó, học sinh được khuyến khích rút ra bài học từ những sai lầm của lịch sử, đặt câu hỏi về quá khứ và suy ngẫm về tương lai. [3]

Nhằm giúp học sinh có cái nhìn toàn diện về lịch sử trong nước và thế giới, đồng thời tránh hiểu lầm rằng lịch sử chỉ gói gọn trong chính trị, Cộng hòa Séc cố gắng bao quát toàn bộ tiến trình lịch sử – từ thời tiền sử cho đến hiện tại. [4]

Điều này có nghĩa là lịch sử không chỉ xoay quanh các cuộc chiến tranh, cách mạng giành chính quyền hay tranh luận về tư bản – cộng sản, mà còn là câu chuyện về sự phát triển của xã hội loài người, những cộng đồng sắc tộc và nền văn hóa bản địa. 

Một điểm đặc biệt đáng chú ý trong giáo dục lịch sử tại Cộng hòa Séc là cách họ đề cao bản sắc dân tộc nhưng theo hướng lòng yêu nước lành mạnh. Học sinh được học về các biểu tượng quốc gia, các ngày lễ quan trọng và những nhân vật lịch sử tiêu biểu. Tuy nhiên, chương trình cũng nhấn mạnh rằng học sinh phải phân biệt được giữa lòng yêu nước và chủ nghĩa dân tộc. [5] [6]

Nên dạy như thế nào về thời kỳ cộng sản?

Nhiều người có thể nghĩ rằng, sau khi trở thành một quốc gia dân chủ, Cộng hòa Séc sẽ lên án chế độ cộng sản một cách gay gắt vì những gì đã diễn ra trong quá khứ. Điều này đúng, nhưng chưa đủ.

Trả lời Luật Khoa tạp chí, nhà nghiên cứu chính trị Vojtěch Ripka đã mô tả cách Cộng hòa Séc giảng dạy về thời kỳ cộng sản: “Ban đầu, khi cải cách giáo dục lịch sử, đã có một cuộc tranh luận lớn về việc có nên loại bỏ hay né tránh đề cập đến chủ nghĩa cộng sản. Lúc ấy, cách tiếp cận phổ biến là chống cộng một cách trực diện, đến mức lịch sử không dành nhiều thời gian để nói về sự ra đời của Đảng Cộng sản, thậm chí có xu hướng bôi xấu nó.”

Bên cạnh đó, Tiến sĩ Ripka cho biết, có một xu hướng khác là quy trách nhiệm hoàn toàn cho Liên Xô, nhưng điều này không thực sự hợp lý. Dưới thời kỳ cộng sản, số lượng đảng viên chiếm một tỷ lệ lớn trong dân số. Vì vậy, không thể chỉ đơn thuần đổ lỗi cho Liên Xô hay cho rằng tất cả đều do sự cưỡng ép từ bên ngoài.

Sau này, nhiều giáo viên lịch sử lại lựa chọn cách né tránh thời kỳ cộng sản, chỉ tập trung giảng dạy những giai đoạn ít gây tranh cãi hơn. Điều này xuất phát từ nhiều lý do: có thể chính bản thân họ hoặc học sinh trong lớp xuất thân từ gia đình có nhiều đảng viên cộng sản, trong khi một số khác lại có người thân từng bị đàn áp dưới chế độ này.

Tuy nhiên, cách tiếp cận “né tránh” này không còn phổ biến trong khoảng 15–20 năm trở lại đây.

Hạn chế của cải cách

Như đã nhắc đến ở trên, giáo dục công dân và lịch sử là hai lĩnh vực được dạy trong môn học “Con người và Xã hội”. Và dưới chế độ cộng sản Tiệp Khắc, môn giáo dục công dân cũng bị xem nhẹ và bị chi phối bởi tư tưởng Mác - Lênin như ở Việt Nam hiện nay.

Cũng như mọi loại cải cách khác, rất khó để có thể hoàn toàn thoát ly khỏi ảnh hưởng của quá khứ cộng sản lên môn học này. Dù vậy, sau năm 1989, môn học này đã được cải cách mạnh mẽ để loại bỏ ảnh hưởng của ý thức hệ cũ. Nhưng thay vì khuyến khích học sinh tranh luận về các vấn đề xã hội và chính trị, giáo dục công dân tại Séc vào thời điểm này lại chú trọng cung cấp thông tin khô khan về hệ thống hiến pháp và pháp luật - dù những thông tin này là hoàn toàn khách quan.

Và hệ quả chính là giới trẻ không có năng lực công dân, nghĩa là giới trẻ ngày càng xa rời các hoạt động chính trị. [7]

Các chuyên gia trong lĩnh vực này đều đồng ý rằng giáo dục công dân tại Séc hiện nay quá tập trung vào việc truyền tải thông tin mà không chú trọng phát triển tư duy phản biện hay kỹ năng công dân.

Như Květina đã từng nói rằng trường học không chỉ nên “dạy về dân chủ” mà phải “dạy dân chủ”, nghĩa là giáo dục công dân nên giúp học sinh trải nghiệm thực hành dân chủ thay vì chỉ học lý thuyết suông. [8]

Đây là một bài học quan trọng, không chỉ với Cộng hòa Séc mà còn đối với bất kỳ quốc gia nào mong muốn xây dựng một nền giáo dục công dân thực chất và hiệu quả.

Cải cách lịch sử chưa bao giờ là điều dễ dàng, đặc biệt với một quốc gia đã trải qua gần nửa thế kỷ dưới sự thống trị của hệ tư tưởng cộng sản. Cộng hòa Séc cũng không tránh khỏi những khó khăn và tranh cãi trong quá trình này. Dẫu vậy, những nỗ lực cải cách của họ – kéo dài đến tận ngày nay – vẫn là bài học đáng để Việt Nam suy ngẫm và học hỏi.

Đọc thêm:

Chủ nghĩa dân tộc và lòng yêu nước

Chủ nghĩa dân tộc (nationalism), hay còn được dịch sang tiếng Việt là chủ nghĩa quốc gia. Trong tiếng Việt lâu nay, nhiều người vẫn dùng từ “dân tộc” để chỉ một sắc tộc, như dân tộc Kinh, dân tộc Mường, dân tộc Ê-đê… cho nên nếu dịch nationalism là chủ nghĩa dân tộc thì […]

Luật Khoa tạp chíĐoan Trang

Khi lịch sử được “Đảng hóa”

Những cán bộ viết sử kiêm nhiệm vụ giám sát ký ức của nhân dân.

Luật Khoa tạp chíKhải Huyền