Amanda Nguyễn và cuốn hồi ký của hy vọng

Amanda Ngọc Nguyễn vừa trở thành phụ nữ gốc Việt đầu tiên bay vào vũ trụ vào ngày 14/4/2025. [1] Trên chuyến bay NS-31 mang phi hành đoàn toàn nữ của hãng hàng không vũ trụ tư nhân Blue Origin còn có ca sĩ Katy Perry, kỹ sư Aisha Bowe, nhà sản xuất phim Kerianne Flynn, cùng hai nhà báo Gayle King và Lauren Sánchez. [2]

Trong cuốn sách “Saving Five: A Memoir of Hope” (tạm dịch: Gửi tuổi lên năm: Cuốn hồi ký của hy vọng), Amanda Nguyễn kể lại cuộc đời mình – một nạn nhân bị cưỡng hiếp, biến tổn thương thành sức mạnh, biến câm lặng thành tiếng nói có khả năng làm thay đổi luật pháp một quốc gia.

Bay vào vũ trụ có lẽ không phải đích đến cuộc đời, nhưng chắc hẳn là một cột mốc đáng tự hào trên hành trình sống và đấu tranh của Amanda Nguyễn.

Amanda Nguyễn lơ lửng trong khoang tàu. Nguồn ảnh: Blue Origin.

Trước khi tham gia chuyến bay, Amanda là nhà hoạt động dân quyền, doanh nhân xã hội, người sáng lập Rise – tổ chức phi lợi nhuận bảo vệ quyền lợi của nạn nhân của bạo lực tình dục.

Cô tốt nghiệp Đại học Harvard, làm thực tập sinh tại NASA, sau đó làm việc tại Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ và được đề cử giải Nobel Hòa bình năm 2019. [3] Cô là người khởi xướng và chấp bút cho đạo luật về quyền của nạn nhân bị tấn công tình dục được thông qua với sự ủng hộ tuyệt đối tại Quốc hội Mỹ. [4] Năm 2022, cô được TIME vinh danh là một trong những “Phụ nữ của năm”. [5]

Dù thành công của cô chẳng liên quan gì tới Việt Nam, cuộc đời và nỗ lực của cô lại chứa đựng nhiều bài học đáng giá cho mọi người.

Hồi ký từ vực sâu của ký ức

Cuốn sách mở đầu bằng một hình ảnh vừa yên bình vừa tàn khốc: Amanda Nguyễn trở lại ký túc xá Kirkland House của Đại học Harvard sau khi bị cưỡng hiếp. [6] Không gian thật quen thuộc, tường gỗ bóng loáng, màn nhung đỏ thẫm, và lò sưởi cổ kính.

Mọi thứ như một sân khấu sang trọng đối lập hoàn toàn với thực tại đau đớn cô đang phải đối mặt. Cô viết “bốn mươi bước chân đi từ cổng tới phòng giờ đây như một vực sâu,” rằng chỉ riêng việc bước vào căn phòng của chính mình thôi cũng khó như leo đỉnh Everest.

Amanda không kể chuyện như một nhân vật chính trong bi kịch, mà như một người sống thật trong từng giây phút hậu sang chấn. Trong phim, nhân vật có thể cắt cảnh sang đoạn hồi phục. Trong đời thật, bạn phải thay băng bó, giặt quần áo, và vật lộn với những câu hỏi không lời giải.

Người bạn cùng nhà tên Alex đến phụ giặt ga giường, không đem tới lời động viên hào nhoáng nào, chỉ nói: “Trong đời thực, người hùng sẽ giặt ga trải giường cùng bạn.”

Cô viết lại trải nghiệm hậu chấn thương với sự tỉ mỉ đáng kinh ngạc: từ chiếc vòng đeo tay bệnh viện vẫn còn trên cổ tay, đến những tờ giấy dày đặc thủ tục pháp lý mà cô cầm chặt, cả cảm giác bị sốc choáng đến việc không dám bước vào phòng một mình.

Amanda cũng không giấu giếm những khoảnh khắc tự vấn, những lần cô tin rằng mình có lỗi, dù lý trí biết rõ rằng “hiếp dâm là hiếp dâm là hiếp dâm là hiếp dâm”. Câu hỏi “Tại sao?” cứ lặp lại trong đầu suốt 168 tiếng – 10.080 phút, cho đến khi cô nhận ra: không có câu trả lời nào cả. Câu hỏi ấy không thể được giải đáp từ một thế giới hợp lý, bởi hành động đó không có logic. “Tôi không phải kẻ hiếp dâm. Vì vậy tôi không thể hiểu,” cô viết.

Cô xé vội một trang giấy trong cuốn sổ, ghi nhanh dòng chữ: “Không bao giờ không bao giờ không bao giờ bỏ cuộc.” Và đó là khởi đầu cho cả hành trình của cô sau này. Không phải một quyết định lớn lao ngay lập tức, mà là một lời nhắc để còn tồn tại qua từng giờ phút, để không từ bỏ chính mình.

Từ khoảnh khắc đó, cuốn sách đưa độc giả vào những khung cảnh dị thường: nơi cửa hàng kem J.P. Licks sáng rực, cô ngồi im lặng bên ly socola nóng, cảnh giặt đồ, cắt cà chua, nấu mâm cơm, v.v. trở thành những biểu tượng đầy sức nặng cho hành trình tự chữa lành.

Như nhà phê bình Sylvia Brownrigg viết đánh giá trên The New York Times, Saving Five đồng thời là một hồi ký cá nhân và một tài liệu hoạt động chính trị. [7] Những chương sách như “How to Survive the Immediate Aftermath of a Rape: A Guide” (tạm dịch: Cẩm nang vượt qua hậu quả tức thời của một vụ hiếp dâm) liệt kê chi tiết các loại thuốc, thủ tục bệnh viện, và các quy định pháp lý.

Những phần viết này phản ánh một hệ thống vừa có thiện chí, vừa vô cảm. Chính những sự bất cập, như việc các bằng chứng trong vụ hiếp dâm sẽ bị tiêu hủy sau sáu tháng, đã khiến Amanda cảm thấy “bị phản bội lần thứ hai” và thôi thúc cô trở thành nhà hoạt động. Tác giả mô tả lại sự phi lý và lạnh lùng của bộ máy hành chính bằng giọng văn sắc bén, xen lẫn giễu cợt và quyết liệt.

Cuốn hồi ký không phải chỉ để kể về một cơn ác mộng đã xảy ra, mà để cho thấy điều gì có thể xảy ra sau đó: người sống sót được lắng nghe, được tin tưởng, và có thể tự tin kể lại câu chuyện của mình. Đó là một cuốn sách không né tránh sự thật tàn nhẫn, nhưng đồng thời dệt nên một hình mẫu hy vọng, khi vết thương không biến mất mà được biến đổi.

Amanda không viết sách theo tuyến tính thời gian mà đan xen các giai đoạn: từ tuổi thơ sống với người cha bạo hành, những năm tháng đại học và cú sốc bị cưỡng hiếp, cho đến hành trình vận động chính sách dẫn tới sự ra đời của đạo luật thay đổi toàn diện cách nước Mỹ đối xử với nạn nhân.

Đó là một hành trình nội tâm đầy chất thơ, nơi ấy Amanda trò chuyện với những phiên bản trẻ hơn của chính mình: 5 tuổi, 15 tuổi, 22 tuổi. Cùng nhau, họ băng qua sa mạc, tới ngọn hải đăng, và lênh đênh trên con tàu cũ. Đây không chỉ là liệu pháp hình ảnh, mà là nỗ lực khôi phục trọn vẹn nhân phẩm đã vỡ nát của mình.

Trong một đoạn văn ẩn dụ tuyệt đẹp, cô viết: “How can a dried-up leaf smooth itself back to life? It can’t. But it can transform. With the right heat, even a leaf can become a spark.” (tạm dịch: Có cách nào để một chiếc lá khô trở nên tươi tắn trở lại? Không thể. Nhưng nó có thể biến đổi. Ở nhiệt độ thích hợp, chiếc lá đó sẽ trở thành một tia lửa.)

Một đời đấu tranh từ tổn thương

Năm 2013, khi còn là sinh viên tại Đại học Harvard, Amanda Nguyễn bị cưỡng hiếp. [8] Cô không khởi tố ngay lập tức vì biết mình không có đủ thời gian và nguồn lực để theo đuổi một vụ kiện pháp lý kéo dài nhiều năm. Khi được cảnh sát thông báo rằng thời hiệu truy tố cho tội cưỡng hiếp tại bang Massachusetts là 15 năm, Amanda quyết định sẽ nộp đơn khi bản thân đã sẵn sàng.

Cô đã thực hiện việc lấy mẫu pháp y (rape kit), nhưng sau đó nhận ra rằng nếu không chính thức trình báo vụ việc, bộ mẫu này có thể bị tiêu hủy sau sáu tháng (trừ khi nạn nhân nộp đơn xin gia hạn). Điều đáng nói là Amanda không hề được hướng dẫn cách thực hiện thủ tục này. Với cô, đây là một hệ thống bị lỗi, vừa phi lý về mặt hành chính, vừa tàn nhẫn về mặt tinh thần, vì thủ tục gia hạn này buộc người sống sót sau biến cố phải một lần nữa đối mặt với chấn thương.

Từ trải nghiệm của bản thân và những câu chuyện tương tự từ các nạn nhân khác, cùng thống kê thực tế cho thấy một phần ba phụ nữ bị hiếp dâm sẽ có ý định tự tử, Amanda nhận ra hệ thống pháp lý hiện hành hoàn toàn không đủ để bảo vệ quyền lợi của người bị hại. Cô quyết định tạm gác lại sự nghiệp dang dở mà bắt đầu hành động.

Tháng 11/2014, cô thành lập tổ chức Rise, một tổ chức phi lợi nhuận nhằm bảo vệ quyền cho người sống sót sau bạo lực tình dục. Trong hai năm đầu, Amanda điều hành tổ chức trong thời gian rảnh và kêu gọi tài trợ thông qua GoFundMe.

Tháng 7/2015, Amanda gặp Thượng nghị sĩ Jeanne Shaheen của bang New Hampshire để vận động cho một dự luật bảo vệ quyền của nạn nhân ở cấp liên bang. [9]

Đến tháng 2/2016, dự luật do Amanda soạn thảo được Shaheen trình lên Quốc hội Hoa Kỳ. [10] Amanda hợp tác với các nền tảng như Change.org và trang giải trí Funny or Die để vận động chữ ký và gây sức hút lớn trên truyền thông. Đến tháng 10/2016, bản kiến nghị trên Change.org nhận về hơn 100.000 chữ ký. [11]

Amanda Nguyễn ở cuộc họp báo với Thượng nghị sĩ Charles E. Grassley và Cal Walsh tại Điện Capitol, ngày 23/5/2016, sau khi Thượng viện Mỹ thông qua dự luật của cô. Ảnh: Zach Gibson/The New York Times.

Dự luật được Thượng viện thông qua vào tháng 5/2016 và Hạ viện thông qua vào tháng 9 cùng năm, với sự nhất trí tuyệt đối ở cả hai viện. Tháng 10 năm đó, Tổng thống Barack Obama ký ban hành Sexual Assault Survivors’ Rights Act (tạm dịch: Đạo luật Quyền của Nạn nhân bị xâm hại tình dục). [12] Luật này đảm bảo rằng bằng chứng trong các bộ lấy mẫu pháp y sẽ được lưu trữ miễn phí trong suốt thời hiệu truy tố, đồng thời yêu cầu cơ quan chức năng cung cấp thông tin rõ ràng cho nạn nhân.

Từ thành công đó, Amanda tiếp tục mở rộng tầm ảnh hưởng ra toàn nước Mỹ, thúc đẩy luật này được áp dụng tại cả 50 tiểu bang, đồng thời đưa mô hình đến Nhật Bản và nhiều quốc gia khác. Năm 2017, thống đốc bang California ký thông qua đạo luật tương tự. [13] Từ một vụ việc cá nhân, Amanda đã vận động thành công để nước Mỹ phải thay đổi luật. Cô không chỉ bảo vệ người sống sót, mà còn truyền cảm hứng để họ lên tiếng.

Saving Five không chỉ là một cuốn hồi ký về sống sót sau biến cố, mà là một bản đồ chỉ lối cho bất kỳ ai từng rơi vào bóng tối, dẫn đường cho họ cách vượt qua nỗi đau, và biến nó thành hành động. Amanda Nguyễn đã giữ lời hứa viết trên tờ giấy nháp “Never never never give up”, và bằng cuốn sách này, cô giúp người khác cũng có thể làm điều đó.

Cuốn sách không chỉ là món quà gửi tặng cho cô bé Amanda Nguyễn lúc lên năm tuổi, mà còn là lời nhắc nhở bản thân và lời nhắn nhủ đầy cảm hứng gửi tới những phận người ngoài kia vẫn đang phải chịu đựng những thiệt thòi trong cuộc sống.

Bài viết nằm trong mục Đọc sách cùng Đoan Trang, đăng vào tối thứ Ba hàng tuần. Bài cộng tác xin gửi cho chúng tôi tại đây.

Ban biên tập Luật Khoa tạp chí, bao gồm Đoan Trang, rất mong chờ bài viết của bạn.